Historia
Kaplica pod wezwaniem św. Michała, patrona zmarłych, prawdopodobnie zbudowana została w pierwszej połowie XIV wieku, w czasach dynastii Andegawenów, za których miasto otrzymało wiele przywilejów i wsparcie królewskie. Jej górna część służyła jako kostnica, a dolna jako ossuarium, w którym dało się zgromadzić około 90-100 ciał, z których kości następnie przenoszono do jam poza świątynią. Później kaplica służyła celom liturgicznym dla ludności słowiańskiej, w odróżnieniu od fary, do której uczęszczali Niemcy i Węgrzy. Pierwsza wzmianka o kaplicy w źródłach pisanych pojawiła się w 1452 roku, ale odnosiła się do roku 1428. Dotyczyła fundacji winnicy przez mieszczanina Schönnelzera i jego żonę Barbarę, z której dochód miał być przeznaczony na palące się przez cały czas przy ołtarzu świece. Kolejna wzmianka odnotowana została dopiero w 1510 roku, gdy György Szatmáry, pochodzący z Koszyc biskup Pécs, złożył bogatą donację na kościół św. Elżbiety i kaplicę.
W XV wieku kaplica została uszkodzona przez ostrzał wojsk polsko-litewskich. Jej odbudowę przeprowadzono w 1508 roku, gdy jednocześnie powiększono nawę o aneks północny i południową zakrystię. Niestety w 1556 roku kaplica spłonęła podczas wielkiego pożaru Koszyc i musiała być ponownie odbudowywana. Po tym wydarzeniu przekazano ją protestantom, którzy w trakcie przejmowania zniszczyli wszystkie ołtarze i inne wyposażenie wnętrza. Kaplica służyła kalwinom do 1604 roku, kiedy to na mocy dekretu Rudolfa II została zwrócona katolikom. Jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku, a następnie wielokrotnie w drugiej połowie tamtego stulecia, zmieniała właścicieli za sprawą wybuchających powstań antyhabsburskich. Gruntowny remont kaplicy przeprowadzono w 1748 roku (okna, wyposażenie wnętrza i dzwonnica).
W latach 70-tych XVIII wieku dolna kondygnacja kaplicy przestała być wykorzystywana jako ossuarium. W 1771 roku biskup egerski zakazał ze względów sanitarnych chowania ciał na cmentarzu pośrodku miasta, ale także i w kryptach. Te ostatnie pochówki po sześciu latach zostały znowu dozwolone, choć pod pewnymi warunkami (ciała musiały być chowane do pojedynczych komór, a krypta musiała być dostępna z zewnątrz). Z tego powodu w 1778 roku przebudowano ossuarium, za co mistrz murarski otrzymał 646 złotych zapłaty. Wewnątrz utworzono barokowe komory grobowe oraz wykonano nowe schody północno – wschodnie. Kaplica rzekomo miała być remontowana w 1821 roku, ale poważne prace budowlane przeprowadzono dopiero w latach 1902-1904. Między innymi zburzono wówczas północny aneks i południową zakrystię, wmurowano też kilkanaście nagrobków w zewnętrzne elewacje. Zły stan zabytku był przyczyną kolejnych prac remontowych w latach 1998-2006.
Architektura
Kaplica zbudowana została w południowej części miasta lokacyjnego, na terenie wydzielonego z placu rynkowego cmentarza, po południowej stronie kościoła parafialnego św. Elżbiety. Na południe od kaplicy w niedużej odległości znajdowała się brama Dolna, jeden z trzech głównych wjazdów wewnątrz obwodu murów obronnych Koszyc, natomiast od wschodu i zachodu przebiegały parcele miejskie ze szczytowo ustawionymi budynkami mieszkalnymi.
Kaplica wzniesiona została jako gotycki budynek salowy bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, z wielobocznym zamknięciem po stronie wschodniej i niewielką, czworoboczną wieżą wbudowaną w korpus po stronie zachodniej. Wymiary kaplicy w planie osiągnęły 9 x 16 metrów, wysokość 27,7 metrów. Dodatkowo przy północnej ścianie nawy utworzona została zakrystia o wymiarach 3,3 x 6,8 metra, zastąpiona w 1508 roku sporym aneksem wielkości 5,6 x 13,5 metrów, wysokością zrównanym z nawą kaplicy. Z tego roku pochodziła także późnogotycka zakrystia o wymiarach wnętrza 4 x 4 metry, umieszczona po południowej stronie nawy, na wysokości zachodniego przęsła. Bryła kaplicy za sprawą wprowadzenia dwóch kondygnacji i krótkiego korpusu, uzyskała smukłe proporcje, przykryte wysokim dachem dwuspadowym o stromych połaciach i trzech załamaniach od wschodu.
Z zewnątrz kaplica opięta została licznymi uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie i wąskie, ostrołuczne okna wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Tradycyjnie okna takie przepruto od południa i wschodu, w ścianie zachodniej nad portalem wejściowym umieszczono okulus, natomiast elewacja północna pierwotnie pozbawiona była większych otworów. Oprócz dużych okien na piętrze utworzono też niewielkie otwory doświetające w dolnej części kaplicy. Przypory powyżej najwyższych uskoków ozdobiono wnękami z trójlistymi zwieńczeniami i wspornikami w dolnych partiach, zapewne przeznaczonymi na rzeźbione figury. Akcent horyzontalny na zewnętrznych elewacjach wprowadzono za pomocą cokołu z profilowanym gzymsem, gzymsu kapnikowego po oknami oraz gzymsu po okapem dachu. Najciekawszą utworzono elewację zachodnią, fasadę z wejściem, gdzie z narożnych przypór wyprowadzono profilowaną, ostrołuczną arkadę, nad którą umieszczono dwie rozdzielone gzymsami kordonowymi kondygnacje wieży. Jej dwudzielne maswerkowe okna oflankowano baldachimowymi wnękami z rzeźbionymi figurami. Podobne wnęki utworzono też po bokach portalu wejściowego.
Wnętrze kaplicy podzielone zostało na dwie kondygnacje. Dolna w odróżnieniu od górnej uzyskała skromny wystrój pozbawiony dekoracji. Pełniła rolę ossuarium, podzielonego filarami na dwie nawy przykryte sklepieniem kolebkowym. Posadzka ułożona była z kamieni eratycznych zalanych wapienną zaprawą. Wysokość ossuarium oryginalnie wynosiła 3,8 metra, przy czym arkady sięgały 2,5 metrów. Wejście wiodło stromymi, kamiennymi schodkami od strony północnej, zakręcającymi w grubości muru. Układ dolnej kondygnacji kaplicy był bardzo podobny do karneru benedyktynów szkockich w Wiedniu z początku XIV wieku.
Górną kondygnację kaplicy przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, o układzie sześciodzielnym nad wschodnim, wielobocznym zamknięciem. Żebra o gruszkowym przekroju opuszczono na wiązki służek, we wschodniej części kaplicy opuszczonych do posadzki a w zachodniej części, w przęsłach prostokątnych, podwieszonych na wspornikach. Miejsce przejścia żeber w służki wyróżniono kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi z profilowanymi impostami. Dodatkowo w zachodniej części kaplicy służki przerwano w celu wstawienia baldachimów i wsporników pod rzeźbione figury. Poszczególne przęsła rozdzielone zostały żebrami jarzmowymi, przy czym na żebrze między środkowym a wschodnim przęsłem zamknięcia umieszczono maswerkową dekorację. Zachodnią część nawy w średniowieczu wypełniała empora dostępna przez wieżyczkę schodową, a wewnętrzne elewacje pokrywały barwne malowidła figuralne (między innymi sceny z legendy o św. Władysławie). Po stronie południowej, pod jednym ze skróconych okien, wstawiono trójdzielne sedilia z bogato zdobionymi trójkątnymi wimpergami.
Stan obecny
Kaplica zachowała się do dnia dzisiejszego w znacznym stopniu w swej pierwotnej, gotyckiej formie, ale bez późnogotyckiej zakrystii i aneksu z początku XVI wieku, rozebranych na początku XX stulecia (obecne aneksy po północnej stronie to budowle neogotyckie, nawiązujące do przybudówek z XIV wieku). We wnętrzu znajdują się pozostałości średniowiecznych polichromii ściennych, choć większość malowideł pochodzi z czasów nowożytnych restauracji. Warte uwagi jest sklepienie górnej kondygnacji wraz z systemem jego podtrzymywania. Od strony zewnętrznej kaplica przyciąga uwagę bogatym wystrojem elewacji, zwłaszcza zachodniej fasady.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bielich M., Archeologický výskum kaplnky sv. Michala v Košiciach, Nitra 2019.
Ďurišová M., Kaplnka sv. Michala v Košiciach, „Východoslovenský pravek”, 6/2003.