Historia
Pierwszy, najpewniej jeszcze drewniany kościół farny w Piotrkowie prawdopodobnie zbudowany został pod koniec XIII, lecz dokładna data jego fundacji pozostaje nieznana. Budowa mogła się rozpocząć tuż po lokacji miasta, która miała miejsce około 1291 roku. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych dopiero w 1349, gdy pojawił się w dokumencie pleban piotrkowski o imieniu Friczko (Friercone).
Fundacja murowanego, gotyckiego kościoła miała miejsce w czasach króla Kazimierza Wielkiego, lecz jego budowa oraz wzniesienie pobliskiej szkoły parafialnej przeciągnęły się aż do końca XIV wieku. W 1435 roku w świątyni odbył się już zjazd duchowieństwa pod przewodnictwem biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, w trakcie którego zaaprobowano prawo do tronu małoletniego syna Jagiełły, Władysława. Zapoczątkowało to późniejszy zwyczaj odbywania w murach kościoła synodów kościelnych. Pierwszy zwołał w 1456 roku arcybiskup Wojciech Jastrzębiec dla zaradzenia sporom o dziesięciny między szlachtą a duchowieństwem. Od chwili zwołania do Piotrkowa w 1438 roku sejmu przez Władysława III, mury kościoła zaczęły również gościć najważniejszych dostojników świeckich oraz królów polskich, uczestniczących w uroczystych nabożeństwach.
W 1445 roku mieszczanie oddali hołd władcy, w zamian za wyznaczenie Piotrkowa na miejsce najważniejszych obrad państwowych, poprzez dziesięciokrotne uderzenia farnego dzwonu zwanego Jakub. Hołd ten oddany za dusze rycerstwa polskiego i króla, poległych w bitwie pod Warną, miał być powtarzany następnie każdego wieczora.
Kolejny synod w kościele św. Jakuba miał miejsce w 1485 roku, kiedy to uchwalono pobór funduszy z dóbr kościelnych na potrzeby królestwa, następnie w 1494 roku, po zwołaniu kleru w podobnej sprawie przez arcybiskupa Fryderyka Jagiellończyka, oraz w 1530 roku pod przewodnictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaski. Tematem obrad tego ostatniego była rozprzestrzeniająca się w królestwie reformacja. Na późniejszym o trzy lata synodzie prowadzonym przez arcybiskupa Macieja Drzewickiego zaakceptowano ostateczną redakcję zbioru tzw. Statutów Łaskiego, czyli spisu wszystkich statutów, przywilejów szlacheckich, konstytucji sejmowych, praw i traktatów.
Przeniesienie stolicy królestwa do Warszawy jedynie na krotko zmniejszyło znaczenie miasta i jego kościoła, gdyż już w 1578 roku powołano w Piotrkowie najwyższy sąd Rzeczpospolitej, Trybunał Koronny. Według ustalonej później tradycji, deputaci trybunału przybywający do Piotrkowa na sesje, zobowiązani byli do uczestnictw w porannych nabożeństwach odbywających się w kościele św. Jakuba. W nim też po mszy odbywało się tzw. powszechne wotowanie, polegające na prawnym zaakceptowaniu deputatów wybranych na sejmikach szlacheckich. Dopiero po tym przechodzono do ratusza w uroczystej procesji niosącej obraz Matki Boskiej. Kościół pełnił też wówczas rolę archiwum, bowiem w jego wieży przechowywano najcenniejsze dokumenty miejskie, sejmowe, trybunalskie i ziemskie.
W XVII wieku kościół powiększony został o dwie nowożytne kaplice, dostawione do starszej, średniowiecznej, którą wówczas przebudowano. Około połowy XVIII stulecia jego wnętrze poddano remontowi, najpewniej z powodu zniszczeń jakie poczynił pożar miasta z 1731 roku. Kolejny pożar z 1786 roku zniszczył hełm wieży oraz uszkodził jej mury. Prace nad odbudową trwały do 1788 roku.
Upadek Rzeczpospolitej w końcu XVIII wieku oznaczał również kres świetności dla piotrkowskiej fary, która od 1792 roku przestała być miejscem uroczystych inauguracji sesji Trybunału Koronnego. Terytorium parafii stopniowo ulegało ograniczeniom wraz z powstawaniem w okolicy nowych świątyń, choć do 1922 roku kościół św. Jakuba był jedynym w mieście. Pomimo tego jego stan był coraz gorszy, a na gruntowne naprawy brakowało funduszy. Prace naprawcze prowadzono dorywczo w 1839-1844, 1860-1862, 1872 i 1887 roku. W latach 1940-1941 wieża kościelna przekształcona została na wojskową strażnicę, lecz szczęśliwie działania wojenne drugiej wojny światowej nie wyrządziły budowli poważniejszych strat.
Architektura
Kościół św. Jakuba wzniesiony został w południowo – wschodnim narożniku średniowiecznego miasta, blisko murów obronnych, na placu ograniczonym w dwóch narożach bramami miejskimi: Krakowską i Wolborską. Powstał jako budowla jednonawowa z niewielkim i krótkim prezbiterium po stronie wschodniej oraz z czworoboczną, początkowo sześciokondygnacyjną więżą od zachodu, w której przyziemiu umieszczono kruchtę. Wnętrze nawy początkowo przykryte było płaskim, drewnianym stropem, natomiast kształt prezbiterium nie jest bliżej znany. Prawdopodobnie było ono dwuprzęsłowe i zakończone ścianą prostą.
W 1467 roku bryłę kościoła powiększono o kaplicę Panny Marii, św. Leonarda, św. Katarzyny, św. Małgorzaty i św. Urszuli (późniejszą św. Krzyża), dostawioną do południowej ściany korpusu nawowego. Niedługo później, w pierwszej ćwierci XVI wieku małe prezbiterium z konieczności pomieszczenia synodów i zjazdów, zostało powiększone. Wydłużono je ku wschodowi o około 5 metrów, zakończono trójbocznie, jego wnętrze nakryto wyższym sklepieniem, a na osi kościoła po stronie zewnętrznej dostawiono cmentarny Ogrójec kryty gontowym dachem.
Bryła gotyckiego kościoła św. Jakuba prezentowała prosty układ, licznie stosowany w wielu polskich kościołach prowincjonalnych i miejskich. Jego popularność wynikała z konstrukcji pozbawionej specjalnych komplikacji technicznych, opartej na prostych murach obwodowych opiętych w narożach i przy murach wzdłużnych prezbiterium uskokowymi przyporami. Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna i portale, ozdobione jedynie motywem obiegającego je wałka. Najbardziej dekoracyjną formę miała wschodnia ściana nawy, zwieńczona gotyckim szczytem z ceglanym laskowaniem. Został on przebudowany w momencie powiększania prezbiterium, otrzymując sterczyny oraz blendy o prostych odcinkach. Bardzo charakterystyczna była zachodnia fasada wieży, poszerzona przyporami umieszczonymi nie pod skosem a prostopadle do osi wzdłużnej kościoła.
Późnogotyckie sklepienia jakie kościół otrzymał w pierwszej ćwierci XVI wieku od strony technicznej były kolebkami, na które nałożono siatki żeber o gwiaździstych formach, bez próby ich architektonicznego powiązania z budowlą. Żebra nie otrzymały więc funkcji konstrukcyjnych, pełniąc jedynie rolę ozdobną. Oprócz nich kruchtę w przyziemiu wieży przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe, podobnie krzyżowo – żebrowe sklepienie najpewniej wieńczyło południową kaplicę.
Stan obecny
W zachowanym do dnia dzisiejszego kościele cennym akcentem gotyckim jest schodkowy szczyt ze sterczynami na granicy nawy i prezbiterium. W nawie i prezbiterium znajdują się gwiaździste sklepienia pochodzące z początków XVI wieku. W wyposażeniu warto zwrócić uwagę na gotycki obraz z 1510 roku, namalowany temperą na desce przez Marcina Czarnego, ucznia Wita Stwosza. Dla odmiany południowa kaplica Panny Marii ulegał barokizacji, od północny znajduje się kaplica nowożytna a od południa XIX-wieczna zakrystia, zmienione zostało też zwieńczenie wieży, przekształcono część okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Głowacki K., Kościół farny św. Jakuba w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków 1980.