Historia
Zamek Górny w Opolu wybudowany został prawdopodobnie dopiero w drugiej połowie XIV wieku przez księcia Władysława II Opolczyka, lecz być może stanął on na miejscu wcześniejszego drewnianego dworu książęcego. Ramy czasowe w jakich mógł zostać zbudowany określono na lata 1382 – 1387. Pierwszy przekaz pisemny o zamku powstał w 1387 roku („stuba murata castri novi”), a następny w 1392 roku, kiedy to wystawił w nim dokument książę Władysław II Opolczyk. Po raz kolejny zamek wspomniany został w 1406 roku, jako oprawa wdowia księżnej Ofki.
Oprócz nadzoru nad miastem i umocnienia go od strony wschodniej, zamek pełnił także rolę rezydencji książęcej. Jako, iż miasto podzielone było między rozrośniętą dynastię Piastów śląskich, gdy w zamku na Ostrówku rezydował książę Bolesław IV, w warowni na Górce mieszkał Władysław II. Po śmierci Władysława Opolczyka w 1401 roku, zamek odziedziczyła wdowa po nim, wspomniana księżna Ofka, a po niej od 1418 roku bratankowie Władysława: biskup Jan I Kropidło i Bolko IV. Znaczenie budowli mogło spaść po zjednoczeniu władzy nad Opolem przez księcia Mikołaja I w 1449 roku. Militarnie rolę odegrał po raz ostatni w 1474 roku, podczas oblężenia miasta przez wojska Jagiellonów, w trakcie konfliktu o koronę węgierską. Na zamku przez czternaście dni utrzymać się miał garnizon króla Macieja Krowina, pomimo prowadzonego przez Polaków ostrzału.
W 1615 roku zamek spłonął. W kolejnych latach nie był już remontowany, jedynie jego główną wieżę użytkowano jako spichlerz oraz korzystano ze stajni. W 1637 roku dziedziniec zamkowy przekazano garncarzom, by pobudowali tam swoje domostwa, a od końca XVII wieku gospodarowali na terenie zamku jezuici. Ze względu na jego fatalny stan zakonnicy zburzyli ruinę, pozostawiając tylko jedną wieżę, po czym z materiałów budowlanych pochodzących z rozbiórki wznieśli na miejscu zamku kościół. Po kasacie zakonu podupadłą świątynię rozebrano, natomiast wieże zamkową połączono z powstałą zaraz obok szkołą.
Architektura
Zamek Górny był obiektem zintegrowanym z systemem obronnym miasta, ale zarazem stanowiącym samodzielne założenie obronne. Zbudowano go w bliskim sąsiedztwie bramy Gosławickiej, we wschodniej części lokacyjnego miasta, na wzgórzu przy krawędzi wysoczyzny opadającej ku rzece Odrze. Zajmował jeden z najwyższych punktów w obrębie średniowiecznego Opola. Od południa sąsiadował z klasztorem dominikańskim. Był wysunięty nieco przed linię murów miejskich i flankował bramę od strony południowej. Dzięki takiemu usytuowaniu w istotnym stopniu wzmacniał obronę odcinka szczególnie zagrożonego w wypadku oblężenia. Zamek był prawdopodobnie założeniem czworobocznym z wyróżniającą się czworoboczną dużą wieżą bramno – mieszkalną, posiadającą bardzo rozbudowany program wnętrz.
Wieżę bramną wzniesiono we wschodniej części zamku, na linii starszego muru miejskiego, na planie czworoboku o wymiarach w planie 10,5 x 8 metra. Jej elewację frontową (wschodnią) urozmaiciły otwory okienne, otwory strzeleckie, ostrołuczne blendy, portal przejazdu bramnego i dwie lizeny. Do wieży prowadzić musiał drewniany most z częścią zwodzoną działającą na zasadzie przeciwwagi, opierającą się na kamiennym ciosie z kolistym otworem. Dolną część elewacji od górnej oddzielała prostokątna, podłużna płycina, ponad którą blisko północnej krawędzi przepruto niewielkie szczelinowe okienko, najpewniej doświetlające wykusz latrynowy podwieszony na elewacji północnej. Elewacja przeciwna, południowa, wsparta została szeroką przyporą sięgającą trzeciej kondygnacji. Górna część wieży zwieńczona była drewnianym gankiem, hurdycją, przechodzącą według XVI-wiecznej weduty w narożne wieżyczki przykryte osobnymi dachami. Główna część wieży przykryta była czterospadowym dachem kalenicowym.
Wnętrze wieży bramnej składało się z pięciu kondygnacji, z których dwie znajdowały się poniżej poziomu przejazdu. Najniższa kondygnacja zawierała cztery pomieszczenia zlokalizowane aż na czterech różnych poziomach. Prowadziły do nich dwa główne wejścia: z poziomu dziedzińca zamkowego i kolejny z sieni przejazdowej. Po przekroczeniu tego pierwszego wejścia osiągało się pomieszczenie z piecem grzewczym (ogrzewającym izbę nad przejazdem), a za pomocą stopni w grubości muru sklepione kolebkowo pomieszczenie znajdujące się nad lochem więziennym. Zapewne była to sala straży lub cela dla skazańców o wyższym statusie, zamykana pierwotnie drzwiami osadzanymi na żelaznych hakach. Sam loch więzienny był podsklepiony, ciemny i duszny, wentylowany tylko jednym niewielkim otworem. Wejście do niego prowadziło jedynie przez właz w sklepieniu, z którego skazańców opuszczano po linie lub drabinie. Korytarz ze schodami wzdłuż ściany południowej wieży prowadził natomiast do pomieszczenia przeciwwagi mostu zwodzonego, mającego kształt zbliżony do litery T. W jego środkowej części opuszczana była przeciwwaga, którą podczas podnoszenia pomostu wprowadzano do dużej wnęki w grubości ściany wschodniej. Po bokach zaś znajdowały się sklepione kolebkowo aneksy: południowy połączony z korytarzem ze schodami oraz północny skomunikowany z szybem (1 x 0,8 metra) z sieni przejazdowej. Dostęp do niego od góry prawdopodobnie zapewniała drabina.
Na poziomie przejazdu bramnego wieży znajdowały się pomieszczenia związane z jego funkcjonowaniem, obroną i komunikacją z piętrami. Największym była sień przejazdowa o planie prostokąta, pierwotnie nakryta drewnianym stropem. Ostrołuczny otwór drzwiowy o prostych ceglanych krawędziach w ścianie północnej, prowadził do podestu i szybu opadającego do pomieszczenia z przeciwwagą. Schody na piętro zlokalizowano po południowej stronie przejazdu, tam także umieszczono izbę straży, pierwotnie przykrytą sklepieniem kolebkowym i oświetloną trzema otworami: dwoma szczelinowymi od południa i jednym okrągłym od wschodu, zamykanym drewnianą okiennicą. Podnoszony pomost mostu zwodzonego miał 3,5 metra długości, wspomnianą przeciwwagę ukrytą pod pomostem oraz drewnianą nakrywę nad częścią pomieszczenia przeciwwagi. Bieguny pomostu obracały się dzięki metalowym czopom osadzanym w kamiennych gniazdach. Dodatkowo w narożnikach pomieszczenia przeciwwagi pod oporami sklepienia pozostawiono dwa otwory o wymiarach 20×20 cm, służące do oparcia lub blokowania przeciwwagi gdy most był podnoszony lub opuszczany.
Piętro wieży bramnej, sądząc po fakcie, iż było ogrzewane ciepłym powietrzem z pieca hypocaustum, zapewne pełniło funkcje mieszkalne. Zlokalizowane na nim były dwa pomieszczenia. Większe nad sienią przejazdową nakryte było stropem, dostępne od południa z klatki schodowej, oświetlane co najmniej przez trzy okna i skomunikowane z wykuszem latrynowym w narożniku północno – wschodnim. Mniejsza sala w południowej części piętra zapewne także przykryta była stropem, a oświetlało ją co najmniej jedno okno. Średniowieczny układ najwyższej kondygnacji, otoczonej wspomnianą hurdycją, pozostaje nieznany.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała czworoboczna wieża zamkowa (bramna), nadbudowana i zwieńczona pseudogotyckim blankowaniem w XIX wieku oraz przepruta nowożytnymi otworami okiennymi. W wieży zachował się zamurowany ostrołukowy portal, będący pozostałością po bramie wjazdowej oraz w większości niezmieniony układ czterech kondygnacji. Całkowicie przekształcone, w stopniu uniemożliwiającym odtworzenie pierwotnego wyglądu, zostało jedynie najwyższe piętro. Z boku wieży, po jej południowej stronie znajduje się krótki odcinek gotyckiego muru obronnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Wieża bramna Zamku Górnego w Opolu, „Wiadomości Konserwatorskie”, 60/2019.
Legendziewicz A., Zamek Górny w Opolu – o zachowanych fragmentach rezydencji księcia Władysława II Opolczyka, „Kwartalnik Opolski”, 1/2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Popłonyk U., Opole, Warszawa 1970.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.