Historia
Pierwszy, drewniany jeszcze kościół powstał na obecnym miejscu na przełomie X i XI wieku. Funkcjonował on w dwóch fazach, był więc około pierwszej połowy XI wieku lub na początku drugiej połowy tamtego stulecia albo gruntownie przebudowany, albo zastąpiony nowszą, także drewnianą budowlą. Wedle tradycji w tym miejscu miał głosić kazania św. Wojciech, a na pamiątkę tego wydarzenia miała powstać drewniana świątynia.
Murowany wczesnoromański kościół św. Wojciecha zbudowany został w drugiej połowie XI lub na początku XII wieku, przy czym być może nie został nigdy w pełni ukończony. Także on najpóźniej około połowy XII wieku został zastąpiony nowszą, romańską świątynią. Po raz pierwszy odnotowana została ona w źródłach pisanych w 1250 roku, kiedy to miejscowy kapelan Wacław, sprzedał swój udział we wsi Czyżyny cystersom z Mogilna.
W 1404 roku, dzięki biskupowi Piotrowi Wyszowi Radolińskiemu, kościół został prebendą uniwersytecką, zaś w 1453 wygłaszał tu swoje kazania Jan Kapistran. Niestety na początku XVII wieku budowla uległa barokizacji: podwyższono ściany kościoła, całość nakryto kopułą, wytynkowano romańskie mury oraz wybudowano od strony zachodniej nowe wejście. W 1711 roku dobudowano zakrystię, a w 1778 kaplicę Wincentego Kadłubka. Prace remontowe przeprowadzano w 1863, 1883 i 1934 roku.
Architektura
Pierwszy wczesnoromański kościół murowany zbudowany został łamanych kamieni wapiennych spojonych zaprawą o stosunkowo niewielkiej ilości wapna. W najniższych partiach jego mury utworzono w technice opus spicatum, wyżej zaś w starannie ułożonym opus emplectum, z kamieniami przyciosywanymi do lica. Mury północny i południowy nawy usytuowane były nieregularnie w stosunku do ściany zachodniej. Przy tej ostatniej znajdowała się czworoboczna wieża (ewentualnie kruchta) z niewielkim wnętrzem o wymiarach 1,6 x 1,6 metra. W części zachodniej nawy poprzeczny mur mógł pełnić funkcję fragmentu empory.
Romański kościół wzniesiony został przy wykorzystaniu fundamentów i dolnych partii starszej budowli. Był budowlą orientowaną względem stron świata, jednonawową z prostokątnym korpusem o wymiarach 6,9 x 6,3 metra i prawie kwadratowym, węższym i krótszym prezbiterium po stronie wschodniej, posiadającym w planie wielkość 3,5 x 3,1 metra. Wzniesiony został z kostki kamiennej układanej regularnymi warstwami, która utworzyła lico wewnętrznego wypełnienia z kamienia łamanego, obficie zalanego zaprawą wapienną. Narożniki budowli wzmocniono prostokątnymi ciosami piaskowca, który wykorzystano także do wykonania detali architektonicznych.
Główne wejście do nawy kościoła romańskiego prowadziło przez uskokowy portal od strony południowej, a fasada zachodnia posiadała jedynie niewielkiego oculusa. Wnętrze najprawdopodobniej kryte było stropem i oświetlane wąskimi, rozglifionymi na zewnątrz oknami o zwieńczeniach półkolistych. Wnętrze nawy po bokach łuku tęczowego wyposażono w półkoliste wnęki ołtarzowe. Posadzka była wykonana z płaskich sztuk łupanego wapienia zalanego zaprawą. W prezbiterium była wyższa o około 20 cm niż w nawie.
Stan obecny
Kościół św. Wojciech należy do najstarszych w Krakowie, zachował zasadniczy zrąb murów romańskich, lecz obecnie o jego średniowiecznym rodowodzie od strony zewnętrznej świadczy tylko wschodnia ściana prezbiterium z romańskim oknem oraz portal i okno po południowej stronie świątyni. Z powodu znacznego podniesienia się poziomu rynku przez ostatnie tysiąc lat, do południowego portalu zejść trzeba kilka schodów w dół. Od południa i północy kościół przysłonięty jest przez barokową kaplicę i zakrystię.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.