Historia
We wczesnym średniowieczu ziemie komitatu Békes należały do rodu Csolt, którego przedstawiciele w pierwszej połowie XI wieku ufundowali klasztor dla sprowadzonych mnichów, być może należących do zakonu benedyktyńskiego. Opactwo po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1222 roku, kiedy to jako świadek w sprawie sądowej powołany został opat o imieniu Lodus („Lodi, abbatis de Cholt”). W 1330 roku opatem Cholth miał być niejaki László, zaś około 1332-1337 opatem był Tola, wymieniany był wówczas także ksiądz o imieniu János. W 1351 roku opactwo odnotowano pod nazwą Cholch. W 1383 roku wzmiankowany był młyn przyklasztorny, co było ostatnią wzmianką źródłową o klasztorze.
Najstarszy kościół klasztorny prawdopodobnie zbudowany został już w pierwszej połowie XI wieku. Być może został zniszczony około 1046 roku, w wyniku buntu Zsolta Vata Németha, który wywołał „pogańskie powstanie” przeciwko królowi Piotrowi Orseolo. W drugiej połowie XI wieku wzniesiono murowane, wczesnoromańskie zabudowania, zastąpione znacznie okazalszymi w pierwszej ćwierci XII wieku, kiedy to wybudowano obszerniejszy kościół, zapewne pod wezwaniem Marii Panny. Stopniowo prowadzono też prace nad zabudowaniami klauzury. Największa rozbudowa kościoła opackiego miała miejsce pod koniec XII wieku, gdy wzniesiono okazałą romańską, trójnawową bazylikę.
Upadek konwentu nastąpił w okresie pełnego średniowiecza. Pod koniec XIV wieku bazylika opacka była już tylko kościołem parafialnym wsi Mágor, która została opuszczona w połowie XVI wieku po zajęciu okolicznych ziem przez Turków. W 1733 roku stały jeszcze dwie wieże bazyliki, ale w 1786 roku również one runęły. W latach 1810-1812 rodzina Wenckheim ostatecznie usunęła ślady ruin i wykopała piwnicę na wino w miejscu dawnego kościoła klasztornego. Relikty średniowiecznych zabudowań zostały odkopane przez archeologów w latach 1968-1970.
Architektura
Opactwo wzniesione zostało na niewielkim wzgórzu Mágor, dominującym nad nizinnymi, poprzecinanymi licznymi strumieniami i rzekami terenami dawnej równiny zalewowej Sebes-Körös. Wzgórze było formacją sztuczną, utworzoną na skutek trwającego w tym miejscu już od czasów prehistorycznych osadnictwa. Po przybyciu mnichów w pierwszej połowie XI wieku klasztor przypuszczalnie składał się jedynie z małego, drewnianego kościoła oraz położonych po jego południowej stronie tymczasowych zabudowań klasztornych.
W drugiej połowie XI wieku powstała jednonawowa świątynia o długości 14,8 metrów i szerokości 7,6 metra, na wschodzie zamknięta półkolistą apsydą prezbiterium. Jej wnętrze mogło być pokryte barwnymi malowidłami powstałymi pod wpływem bizantyjskim. Kilkanaście metrów po południowej stronie kościoła wzniesiono rotundę o średnicy wewnętrznej zaledwie 3,8 metra i grubości muru 1,4 metra, od zachodu poprzedzoną czworobocznym przedsionkiem, a od wschodu podpartą dwoma przyporami. Elewacje zewnętrzne rotundy mogły być rozdzielone przyściennymi półkolumnami lub lizenami, połączonymi ślepymi arkadami lub gzymsem. Obok dwóch kościołów stał wówczas po stronie wschodniej mniejszy, murowany budynek na rzucie krótkiego prostokąta, zapewne pełniący funkcje mieszkalne dla zakonników. Całość otoczona była kolistym w planie przekopem i zapewne jakąś formę obwarowań drewnianych.
W pierwszej ćwierci XII wieku na miejscu kościoła z apsydą zbudowano znacznie większy kościół o długości 30 metrów i szerokości 12,8 metrów. Była to zapewne jeszcze budowla jednonawowa, z wydzielonym, mocno wydłużonym prezbiterium o półkolistym zamknięciu, do którego południowej ściany przylegało czworoboczne pomieszczenie zakrystii. Po południowej stronie kościoła uformowano trójskrzydłową klauzurę z wirydarzem wytyczonym na miejscu rotundy, otoczonym przez przylegające do zabudowań krużganki. Do klasztoru można było się dostać z północnego – wschodu, przejściem pomiędzy kościołem a skrzydłem wschodnim.
Pod koniec XII wieku kościół ponownie przebudowano, tym razem na bardziej przestronną trójnawową bazylikę. Nawę główną zamknięto na wschodzie płytką, półkolistą apsydą, natomiast nawy boczne zakończono ścianami prostymi. Od zachodu fasadę utworzyły dwie czworoboczne wieże, równe szerokością nawom bocznym. Długość kościoła wzrosła wówczas do 36,2 metrów, a szerokość do 15,4 metrów. Ściany obwodowe o grubości 1,5 metra składały się z naprzemiennych rzędów cegieł i ciosów kamieni. Wykorzystano też czerwony marmur, wapień i piaskowiec na detale architektoniczne. Wewnątrz podział na nawy tworzyły pary masywnych filarów na planie krzyży równoramiennych. Kościół charakteryzował się bardzo bogatą dekoracją w postaci płaskorzeźbionych kapiteli, gzymsów, fryzów czy cokołów. Portale i inne detale architektoniczne zdobione były motywami roślinnymi, ludzkimi maskami, plecionkami oraz przedstawieniami zoomorficznymi.
Pod konic XII wieku ostatecznie ukształtowane zostały zabudowania klasztornej klauzury. Jednotraktowe skrzydło wschodnie powiększone zostało o skrajne pomieszczenie po stronie południowej, natomiast do szerokiego skrzydła zachodniego dostawiono przy zewnętrznej elewacji wąski aneks. W południowej części skrzydła zachodniego dobudowany został też nieduży ryzalit, być może o funkcji latryny, gdyż w pobliżu przebiegał kanał, poprowadzony następnie pod całym skrzydłem południowym.
Stan obecny
Niestety po dawnym założeniu klasztornym pozostały do dziś jedynie mury przyziemia i fundamenty, wydobyte w trakcie długoletnich prac archeologicznych. O okazałości i bogactwie opactwa oprócz skali założenia świadczą odnalezione liczne detale architektoniczne, które można obejrzeć na wystawie poświęconej Csolt.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Juhász I., A vésztői Csolt-monostor faragott kövei, „A Békés Megyei Múzeumok Közlemén 2”, Békéscsaba 1973.
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.
Szatmári I., Békés megye középkori templomai, Békéscsaba 2005.