Velemér – kościół Świętej Trójcy

Historia

   Kościół zbudowany został w regionie Őrség w południowej części komitatu Vas, który w średniowieczu z powodu przygranicznego położenia posiadał odrębną organizację i administrację. W papieskich księgach dziesięciny nie odnotowano żadnej informacji, która odnosiłaby się do kościoła w Velemér. Pierwsza udokumentowana wzmianka zarówno o osadzie, jak i kościele powstała dopiero w 1360 roku. Kilka lat później, we wzmiance z 1365 roku, wieś zaliczona została do dóbr zamku Felsőlendva (Grad), który w tym czasie ufundowali ban chorwacko-dalmatyński Miklós Szécsi i jego brat Domonkos, biskup Siedmiogrodu. Ród Szécsi zapewne pełnił też patronat nad kościołem w Velemér. Jego budowa mogła mieć miejsce jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku, natomiast od około 1378 roku wnętrze świątyni zaczęto pokrywać malowidłami autorstwa Jana Aquila, malarza z Radkersburga w Austrii.
   W trzeciej ćwierci XVI wieku kościół przejęty został przez społeczność protestancką, która w związku z odmiennymi wymaganiami nowego kultu zamalowała średniowieczne polichromie wewnątrz kościoła. Oprócz tego uniknął on większych przekształceń, zapewne nie został też dotkliwie zniszczony w trakcie rzadko docierających w te rejony najazdów tureckich.
   Od końca XVIII wieku kościół mógł należeć do diecezji Szombathely. Został odebrany protestantom w 1733 roku na fali prowadzonej przez Habsburgów kontrreformacji i prawdopodobnie stał się filią parafii Kerczaszomor. W początkach XIX wieku ustały w nim nabożeństwa z powodu złego stanu dachu nad nawą i wieżą. Dodatkowo w drugiej połowie tamtego stulecia budowlę strawić miał pożar. Naprawy wykonano pod koniec XIX stulecia, a następnie w 1927 roku. W 1937 roku odrestaurowano malowidła ścienne. Kolejne liczne prace renowacyjne prowadzono w latach 40-tych i po drugiej wojnie światowej.

Architektura

   Kościół zbudowano na wydatnym wzniesieniu, na którym ustawiono pojedynczą nawę na planie prostokąta, od wschodu sąsiadującą z niższym i węższym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu, a od zachodu z czworoboczną, smukłą wieżą na osi, lekko wtopioną w korpus budowli. Budynek wzniesiony został z cegły i w mniejszej ilości z kamienia, z którego wykonano fundamenty, cokół, narożniki murów oraz obramienia portali i okien (za wyjątkiem południowego okrągłego okna prezbiterium, którego górną część wykonano z cegły).
   Mury całego kościoła opięte zostały wydatnym cokołem, ale nie zastosowano żadnych przypór. Na dużych, wolnych płaszczyznach elewacji zewnętrznych pozostawiono liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Ponadto nawę od północy i południa ozdobiono pod okapem dachu fryzem, rozpoczynającym się i kończącym konsolami, z których trzy uzyskały formy płaskorzeźbionych ludzkich głów.
   Jedyne wejście do kościoła utworzono w zachodniej ścianie wieży, której przyziemie pełniło rolę kruchty. Osadzono tam profilowany, ostrołuczny, wysoki portal. Ponadto mury wieży przepruto na piętrach od zachodu dwoma otworami szczelinowymi, zaś najwyższą kondygnację otwarto na każdą stronę średniej wielkości jednodzielnym oknem z ostrołucznym zamknięciem wypełnionym trójliściem. Podobne trzy okna, ale umieszczone w rozglifionych wnękach, utworzono od południa w nawie i jedno od wschodu w prezbiterium. W południowej ścianie prezbiterium utworzono okulus. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona została jakichkolwiek otworów.
   Wnętrze prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowym, bezżebrowym, nawa natomiast przykryta była płaskim, drewnianym stropem. Obie części kościoła połączono ostrołuczną, pozbawioną profilowania arkadą tęczy. Prawie całkowity brak dekoracji architektonicznej pozwolił uwypuklić główną ozdobę średniowiecznego kościoła – malowidła pokrywające ściany, sklepienia, arkadę tęczy i glify okienne. Artysta utworzył motywy liściastych roślin, przedstawienia czterech ewangelistów (boczne ściany prezbiterium), Jezusa w mandorli otoczonego armią potępionych i błogosławionych (nad arkadą tęczy) oraz przedstawienia figuralne ukazujące sceny z Nowego Testamentu (ściany nawy). Już po wykonaniu malowideł w ścianę prezbiterium wstawiono ozdobną wnękę pastoforium.

Stan obecny

   Wczesnogotycki kościół Świętej Trójcy zachował się w pierwotnym stanie, bez większych nowożytnych przekształceń. Ten wyjątkowy zabytek posiada oryginalne, gotyckie okna, fryz z konsolami pod okapem dachu, arkadę tęczy, sklepienie prezbiterium, a przede wszystkim wspaniały cykl malowideł, z których najstarsze pochodzą z około 1378 roku. Ponadto w murze prezbiterium zobaczyć można XV-wieczne pastoforium. Kościół doskonale unaocznia początki stylu gotyckiego, a więc zastosowanie wielobocznej zamiast półkolistej apsydy, ale zarazem brak jeszcze przypór. Okna choć ostrołuczne, są jeszcze niewielkich rozmiarów. Jedyny silniejszy motyw romański odnaleźć można we fryzie z narożnymi konsolami.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Ambrusné-Kozák E., A veleméri r.k. templom kutatása, „Magyar Műemlékvédelem 1971-1972”, Budapest 1974.
Nádori K., A veleméri r. k. templom helyreállítása, „Magyar Műemlékvédelem 1971-1972”, Budapest 1974.
Németh Z., A fény útján. Tanulmányok Árpád-kori templomainkról, Budapest 2021.