Historia
Wieś Túrony, w 1237 roku odnotowana pod nazwą Turul, w XIII wieku należała do rodziny Zydoy (Zydov). Prawdopodobnie jej przedstawiciele ufundowali w pobliżu starej rzymskiej drogi kościół, wzniesiony w XIII wieku i jeszcze w tym samym stuleciu powiększony o zachodnią część nawy. W budowie kościoła udział mogła mieć także kapituła Pécs, która w okresie tym weszła w posiadanie części wsi. Po raz pierwszy kościół wspomniany został w źródłach pisanych dotyczących płatności dziesięciny w latach 30-tych XIV wieku, gdy odnotowany został miejscowy pleban Péter („sacerdos de Timul illetve Turul”). Ze średnią płaconych sześciokrotnie 39 denarów, kościół w Túrony znajdował się poniżej średniej zamożności dla okolic Pécs.
Na przełomie XIII i XIV wieku kościół powiększony został o boczną, późnoromańską kaplicę. Jeśli ród Zydoyów nadal był właścicielem wsi około 1300 roku, to jeden z członków rodu mógł ją ufundować w celu prywatnego kultu i jako miejsce pochówku, dla zaspokojenia potrzeby bardziej reprezentacyjnej fundacji niż po prostu postawienie nowego ołtarza. Niewykluczone jednak, że dobroczyńcami byli synowie niejakiego Eze, Walter i Mihály, którzy służyli wówczas kapitule i sprawowali tam „officium”. W tym przypadku usytuowanie kaplicy obok kościoła mogło być architektonicznym wyrazem mecenatu kapituły nad kościołem.
W 1414 roku papież Jana XXIII udzielił odpustu dla kościoła parafialnego Najświętszej Marii Panny w Thuron (odpuszczenie grzechów w średniowieczu zwyczajowo przyznawane było za wsparcie finansowe prac budowlanych). Akt ten wiązał się zapewne z prowadzoną lub planowaną rozbudową prezbiterialnej części kościoła lub przeprowadzoną w pewnym odstępie czasowym budową gotyckiej zakrystii. Z budową tej ostatniej związany mógł być także mistrz Mihály Thwroni, znany z dokumentów Uniwersytetu Wiedeńskiego, występujący jako prawnik w 1453 roku i notariusz w 1458 roku, późniejszy archidiakon Nógrád, kanonik Esztergom i Pécs.
W czasie XVI-wiecznej okupacji tureckiej wieś Túrony została podwójnie opodatkowana (przez chrześcijan i muzułmanów), zaś kościół przejęty został przez społeczność protestancką, która ponownie ozdobiła jego ściany malowidłami. W tej formie budowla funkcjonowała do czasu zniszczenia osady przez Serbów w 1706 roku. Ludność została wymordowana lub uciekła, przez co do ponownego zasiedlenia doszło dopiero w 1726 roku. Kościół wymagał odbudowy. W 1744 roku założono nowy strop, następnie do około 1758 roku umieszczono wewnątrz nowe wyposażenie. W 1827 roku wybudowana została klasycystyczna wieża, w 1880 roku wstawiono do nawy chór muzyczny, zaś w 1913 przeprowadzono naprawy, w trakcie których między innymi usunięto XVIII-wieczny strop.
Architektura
Początkowo kościół był niewielką i bardzo prostą budowlą salową na planie prostokąta o długości około 10,8 metrów, z przypuszczalnie półkolistym zamknięciem po stronie wschodniej. Jednoprzestrzenne wnętrze oświetlały od południa trzy bardzo wysoko przebite okna. Miały one formę szczelinową, osadzoną w półkoliście zamkniętych wnękach i były obustronnie rozglifione. Wejście prawdopodobnie prowadziło od południa i zachodu. Elewacja północna tradycyjnie dla okresu średniowiecza pozbawiona była otworów. Wewnątrz apsydę zapewne podsklepiono, natomiast nawę przykryto stropem lub otwartą więźbą dachową, nad którą znajdował się dach zwieńczony strzechą, trzciną lub gontem.
Jeszcze w XIII wieku późnoromański kościół przedłużony został o kilka metrów ku zachodowi. W nowej części umieszczono dwa okna od południa i dwa od zachodu (zachodnie oddalono od siebie o około 1,2 metra). Były one bardzo podobne do starszych, nieco jedynie wyższe. Dobudowany mur wzmocniony został zachodnimi, narożnymi przyporami. Następnie na przełomie XIII i XIV wieku po południowej stronie kościoła wzniesiono niewielką kaplicę o czworobocznej nawie i półkolistej czy też podkowiastej apsydzie po stronie wschodniej. Dostawiona została ona na wysokości południowego portalu wejściowego do kościoła, który odtąd służył komunikacji z kaplicą.
W okresie gotyku postanowiono powiększyć prezbiterialną część kościoła. Po rozebraniu romańskiej apsydy została ona przedłużona ku wschodowi, ale uzyskała prawie tą samą szerokość, prezbiterium nie było więc zewnętrznie wyodrębnione z bryły kościoła. Na wschodzie zamknięte zostało wielobocznie i wzmocnione sześcioma uskokowymi przyporami. Pomiędzy nimi od wschodu i południa osadzono okna, nadal bardzo wąskie, szczelinowe, ale już z ostrołucznymi zamknięciami wnęk. Wewnątrz nawę oddzielono od części kapłańskiej ostrołuczną, sfazowaną arkadą. Prezbiterium zwieńczone zostało rzadką strukturą sklepienia odcinkowego o prostym wyprowadzeniu. Jego cechą charakterystyczną była także bardzo duża wnęka pod sedilie umieszczona w ścianie południowej oraz trzy półki ścienne w trzech ścianach wschodniego zamknięcia, każda o innym kształcie (czworoboczna, półkoliście zamknięta, dwuściennie zamknięta).
Ostatnia faza gotyckiej rozbudowy kościoła polegała na dostawieniu do ściany północnej nawy podłużnej zakrystii o wymiarach około 9,5 x 4 metra, pełniącej także rolę kaplicy, o czym świadczyłyby fundamenty ołtarza we wschodniej części. Jej ścianę wschodnią utworzono na przedłużeniu przypory wielobocznej, wczesnogotyckiej apsydy. Całość była nieco nieregularna, z krótszą ścianą zachodnią niż wschodnią. Zakrystia podparta została od północy trzema przyporami, co charakterystyczne nie umieszczonymi w narożnikach pod skosem. Wnętrze zakrystii mogło być podsklepione. W trakcie tej rozbudowy wnętrze prezbiterium pokryte zostało na białym tynku malowidłami ściennymi.
Stan obecny
Kościół pomimo zniszczeń z XVIII stulecia zachował się w stosunkowo dobrym stanie. Niestety średniowieczną bryłę zniekształca nowożytna wieża zachodnia, nie zachowała się gotycka zakrystia ani późnoromańska kaplica południowa, w murach znajdują się trzy duże nowożytne okna, przekształcony został też portal południowy. Przetrwały natomiast średniowieczne okna z trzech okresów: dwóch faz późnoromańskich i wczesnogotyckiej rozbudowy. Wewnątrz zobaczyć można wnęki ścienne, arkadę tęczy oraz sklepienie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Balázsik T., A túronyi református templom, „Műemlékvédelmi Szemle”, Budapest 2001.