Historia
Założenie premonstrateńskiej prepozytury w Türje (w średniowieczu „Jurle”, a następnie „Thyrle”) według tradycji nastąpić miało w 1184 roku z fundacji Lamberta Thyrle lub w 1242 roku z inicjatywy bana Slawonii, późniejszego palatyna Dénesa Szentgróti. Funkcjonowanie klasztoru poświadczone zostało już jednak w 1234 roku, musiał więc zostać założony przed tą datą, zapewne z fundacji szlacheckiej rodziny Szentgróti będącej właścicielami Türje (w 1234 roku opat Frigyes z Hamburga objechał klasztory węgierskiej prowincji zakonu premonstratensów, po czym złożył pisemny raport kapitule, w którym między innymi wymienił Türje).
Pierwsi zakonnicy przybyli do Türje z Csorna, dlatego przełożony Türje był równocześnie prepozytem Csorny. W średniowieczu wybierał go konwent, którego liczba nie była duża, oscylowała wokół 10 osób. Prepozyt i członkowie zakonu prowadzili życie monastyczne zgodnie z przepisami zakonu, mieli również święcenia kapłańskie i prowadzili działalność duszpasterską. Poza tym przez mniej więcej osiemdziesiąt lat pełnili także zadania związane z wydawaniem aktów publicznoprawnych. Prace te dobiegły jednak końca w 1351 roku z powodu spadku liczby członków zakonu. Majątki klasztoru leżały głównie w Türje i okolicznych ziemiach komitatu Zala. Na ogół użytkowane były przez dzierżawców, pozostałe natomiast uprawiali chłopi pańszczyźniani. Uprawiano ziemie orne, łąki sprzyjały hodowli zwierząt, lasy dawały drewno, a winnice dostarczały dochód z wina. Innymi źródłami zysków były: młyny, stawy rybne, cła w Pakod i Szentgrót oraz opłaty za prom w Bessenyőszentgyörgy.
Stosunkowo bogate nadania pozwoliły premonstratensom w pierwszej połowie XIII wieku wznieść okazały kościół klasztorny, powstały na pograniczu stylów romańskiego i gotyckiego. Wraz z nim zaczęto także budować najważniejsze pomieszczenia klauzury potrzebne do codziennego funkcjonowania konwentu (skrzydło wschodnie), rozbudowywane i przekształcane w późniejszych latach średniowiecza (ukończone w XV wieku skrzydło zachodnie). Choć prace budowlane zaczęto jeszcze przed 1241 rokiem, to zapewne musiały być kontynuowane po zniszczeniach spowodowanych najazdem mongolskim.
Schyłek XV i początek XVI wieku przyniósł upadek życia monastycznego. W 1513 roku w klasztorze nie było wystarczającej liczby zakonników, dlatego András Szintay został mianowany prepozytem Türje przez przełożonego zakonu, prepozyta Ferenca Fegyverneky z Ság, co potwierdziła kapituła prowincji. W trakcie reformacji, po wygnaniu, a później wymarciu członków konwentu, w długim okresie trwającym od 1527 do 1703 roku, klasztor nadawany był królewskim aktem darowizny prepozytom komendatoryjnym: księżom diecezjalnym lub biskupom.
Zabudowania klasztorne w latach 1543-1547 doznały poważnych zniszczeń spowodowanych najazdami członków rodu Hagymás. Między innymi całkowitej degradacji uległy wówczas zabudowania średniowiecznej klauzury, na miejscu których z obawy przed Turkami wzniesiono nowożytne fortyfikacje. Sam kościół w 1566 roku za wyjątkiem wież został zniszczony przez pożar. W trakcie przebudowy w latach 60-tych XVIII wieku powiększono jego prezbiterium i przebudowano fasadę w stylu barokowym. Wtedy też dobudowano do północnej strony kaplicę św. Anny, w miejscu poprzednio zniszczonej. W latach 1724-1734, po reaktywacji premonstrateńskiej prepozytury, zbudowano barokowe zabudowania klasztorne po południowej stronie kościoła, ale już w 1785 roku klasztor został ponownie skasowany. Kościół odzyskał pierwotną romańską fasadę w trakcie renowacji z 1922 roku.
Architektura
Klasztor założony został na wzniesieniu o łagodnych stokach, po wschodniej stronie strumienia Nádas, zasilanego mniejszymi ciekami spływającymi ze wzgórza. Konwent składał się z kościoła oraz z zabudowań klasztornej klauzury, pierwotnie usytuowanej po północnej stronie świątyni, rozmieszczonej wokół kwadratowego wirydarza. Zabudowania u schyłku średniowiecza składały się z trzech skrzydeł połączonych krużgankiem. Pomiędzy nimi na otwartym wirydarzu zamiast studni funkcjonował zbiornik na wodę deszczową.
Kościół był trójnawową, krótką, trójprzęsłową bazyliką o trzech nawach. Po wschodniej stronie nawy głównej znajdowało się tej samej szerokości prezbiterium, stosunkowo długie, zamknięte półkolistą apsydą. Mniejsze, także półkoliste apsydy znajdowały się również na wschodnich krańcach naw bocznych korpusu. Fasadę kościoła tworzył dwuwieżowy masyw z czworobocznym, wysokim przęsłem pośrodku. Wieże wysunięte były w niewielkim stopniu przed środkowe przęsło, a także przed mury wzdłużne kościoła ku północy i południowi.
Okna korpusu nawowego utworzono jeszcze w stylistyce romańskiej. Były bardzo wąskie, obustronnie rozglifione, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach. Odmiennie potraktowano fasadę zachodnią kościoła, gdzie co prawda otwory także były wąskie, niektóre szczelinowe, inne zamknięte półkoliście, ale zastosowano też ostrołuki, zarówno w zamknięciach samych otworów jak i wnęk w których osadzono pary przeźroczy. W przęśle środkowym umieszczono okulus z profilowanym obramieniem i maswerkową rozetą. Wyróżniał się także rząd szczelinowych otworów umieszczonych w lancetowatych wnękach na najwyższej kondygnacji.
Wnętrze kościoła podzielone było na nawy i przęsła dwoma parami masywnych ośmiobocznych filarów, dwoma półfilarami przy arkadzie tęczy oraz dwoma półfilarami dostawionymi do narożników wież. Przyziemie tych ostatnich było otwarte arkadami na nawy i środkowe przęsło międzywieżowe. Korpus przykryto sklepieniami krzyżowo -żebrowymi z żebrami jarzmowymi o tym samym profilu, opuszczonymi w nawie głównej na masywne, półkoliste służki z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi. Między nawami rozpostarto ostrołuczne, uskokowe arkady. Podobną formę uzyskała wyższa arkada tęczy z archiwoltą osadzoną na rzeźbionych kapitelach.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachował się tylko kościół klasztorny, natomiast pierwotne zabudowania klasztorne znane są jedynie z prowadzonych w XX wieku prac archeologicznych. Na ich miejscu znajduje się dziś budynek barokowego spichlerza, wzniesiony na średniowiecznych fundamentach. Kościół został częściowo przekształcony w czasach nowożytnych. Jego prezbiterium zamknięto ścianą prostą na miejscu apsydy, od północy do korpusu dobudowano barokową kaplicę, a przy północnej ścianie prezbiterium aneks zakrystii. Ponadto powiększono i zmieniono formy otworów okiennych bazyliki, jedne oryginalne przetrwały tylko w nawie południowej. Zachowała się także wczesnogotycka dwuwieżowa fasada z przekształconym portalem, a wewnątrz korpusu sklepienia i pozostałości ściennych polichromii, w tym fragment legendy o św. Władysławie ze scenami batalistycznymi. W południowej ścianie nawy zobaczyć można gotycką wnękę z drugiej połowy XV wieku, zdobioną ślepym maswerkiem i zamykaną kutą, żelazną kratą. W ostatnich latach zakończono gruntowną renowację zewnętrznych i wewnętrznych elewacji kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Aradi C., Premontrei prépostságok a középkori Magyarországon, különös tekintettel a Kaposfői Szent Benedek prépostságra, „A Kaposvári Rippl-Rónai Múzeum Közleményei 3”, Kaposvár 2014.
Kovács I., A türjei Premontrei Prépostság története, Zalaegerszeg 2001.
Scheffer M., Tájolások üzenete – Néhány középkori templom keletelésének vizsgálata [w:] Építészettörténeti írások Guzsik Tamás emlékére, Budpaest 2019.