Historia
Kościół w Tarnaszentmária zbudowany został około przełomu XI i XII wieku. Nie ma pewności czy wzniesiono go w jednym etapie, czy też nawa była starsza od prezbiterium i apsydy. Zbudowany został na terenach które według kroniki Gesta Hungarorum zamieszkiwali kaukascy Kabarowie, połączeni z Węgrami w czasach podboju. Pierwotnie byli oni wyznawcami chrześcijaństwa obrządku greckiego lub chrześcijaństwa syryjskiego (jakobickiego), co mogło mieć wpływ na unikalne na terenie Węgier rozwiązania architektoniczne kościoła w Tarnaszentmária. We wczesnym średniowieczu okoliczne ziemie należały też do możnego rodu Abów, których przedstawiciele również mogli mieć wpływ na fundację kościoła, a zwłaszcza jego krypty, wykorzystywanej do chowania znaczniejszych, lokalnych osobistości.
W XVI wieku kościół został uszkodzony w trakcie tureckich najazdów. Przypuszczalnie został porzucony, gdyż pod koniec XVII wieku nie uwzględniano go w ówczesnych spisach parafialnych. Wyremontowany został w 1734 roku, a następnie w 1872 roku powiększony o część zachodnią z wieżą. W 1932 roku przeprowadzono prace remontowe zabytku, między innymi ingerujące w płaskorzeźbione dekoracje budowli. Profesjonalna renowacja kościoła, połączona z założeniem nowej konstrukcji dachu, miała miejsce w 1980 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamiennych ciosów (tuf wulkaniczny i andezyt) na planie krótkiego prostokąta, od strony wschodniej zamkniętego wydatną apsydą na rzucie podkowy. Elewacje zewnętrzne pozostawiono proste, pozbawione przypór, lizen, czy fryzów. Wyróżniono jedynie elewację południową na której umieszczony został płaskorzeźbiony kamień ozdobiony magicznym, ochronnym symbolem solarnym, rodzajem węzła połączonego z krzyża i koła (koło jako symbol kompletności, doskonałości, boskości, natomiast krzyż jako element należący do świata fizycznego).
Wewnątrz elewacje nawy rozdzielone zostały wertykalnie ośmioma przyściennymi półkolumnami, umieszczonymi symetrycznie od północy i południa, a zapewne także dwoma kolejnymi umieszczonymi przy wejściowej ścianie zachodniej. Półkolumny osadzono na bazach z torusami, a te na ciągłym cokole poprowadzonym wzdłuż ścian, przy czym podstawy półkolumn ozdobiono różnorodnymi, głównie plecionkowymi, płaskorzeźbionymi wzorami. Głowice półkolumn znalazły się poniżej poziomu arkady tęczy, nawa kościoła musiała więc być przykryta wysokim sklepieniem, być może nawiązującym do bizantyjskiego lub ormiańskiego czy też kaukaskiego kręgu architektonicznego. Z tymi wpływami wiązały się także wspomniane zdobienia półkolumn.
Unikalnym rozwiązaniem kościoła było umieszczenie wewnątrz korpusu budowli prezbiterium, nie wydzielonego zewnętrznie, ale wyraźnie oddzielonego wewnętrznie. Z nawy wiodły do niego w górę aż trzy stopnie, umieszczone pomiędzy półkoliście zamkniętą arkadą tęczy, flankowaną przez dwie masywne kolumny z bazami, torusami, kapitelami i impostami, na których spoczęła pozbawiona zdobień klińcowa archiwolta. Podobnie skonstruowana arkada oddzieliła wąskie prezbiterium od wnętrza apsydy, dostępnego po kolejnym stopniu. Dzięki temu osoba znajdująca się w prezbiterium lub apsydzie otoczona była promieniami światła słonecznego wschodzącego w osi budynku. Samo prezbiterium od północy i południa zamknięto półkoliście na kształt małych, wewnętrznych apsyd, przez co całość wraz z apsydą wschodnią tworzyła trikonchos.
Kolejnym rzadkim rozwiązaniem dla małego, wiejskiego kościoła było zbudowanie pod prezbiterium i apsydą krypty, doświetlanej własnymi oknami, pierwotnie dostępnej tunelem od strony południowej. Tą podziemną komorę wykonano do celów prywatnych jako miejsce pochówków. Zapewne nie odprawiano w niej liturgii, której nie można było wygodnie prowadzić przez dłuższy czas ze względu na brak powietrza, nawet jeśli okna krypty (w średniowieczu oczywiście nieszkliwione) zapewniały niewielką wentylację.
Stan obecny
Średniowieczny kościół w Tarnaszentmária jest jednym z najmniejszych i zarazem najbardziej dekoracyjnych romańskich kościołów na Węgrzech, przy wyjątkowo rozbudowanym i unikalnym układzie wnętrza, szczęśliwie w dużym stopniu zachowanym do dnia dzisiejszego, pomimo późniejszych przekształceń. Niestety utracona została pierwotna elewacja zachodnia średniowiecznego kościoła, na miejscu której stoi dziś całkowicie odmienna stylistycznie XIX-wieczna część nawy z wieżą (dwie zachodnie półkolumny przyścienne przeniesiono do nowej części). Nie zachowało się również pierwotne zwieńczenie nawy oraz oryginalne wejście do krypty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Magyarország műemlékjegyzéke Heves megye, red. I.Bardoly, A.Haris, Budapest 2005.
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.