Széplak – kościół św Stefana

Historia

   Wieś Széplak była własnością klasztoru kanoników regularnych szpitala św. Stefana, założonego przez króla Gejzę II. W 1187 roku wymieniono ją w bulli papieża Urbana III jako własność konwentu tegoż zakonu z Ostrzyhomia. Kościół w Széplak zbudowany został około przełomu XII i XIII wieku, kiedy to na terenie Węgier rozpowszechniły się jednonawowe kościoły z parą wież zachodnich. Okazała bryła budowli wskazywałaby, iż nie był on zwykłą świątynią parafialną, a miał związek z kanonikami dzierżącymi wówczas wieś. W 1498 roku Széplak i jego parafia były własnością klasztoru z Budafelhévíz. Wieś wraz z kościołem prawdopodobnie zniszczone zostały w pierwszej połowie XVI wieku, w trakcie jednego z tureckich najazdów. Osada wyludniła się wówczas, a kościół popadł w całkowitą ruinę.

Architektura

   Kościół zbudowany został z cegły, przy wykorzystaniu również kamienia do wzmocnienia narożników i utworzenia niektórych detali architektonicznych. Była to stosunkowo duża budowla składająca się z prostokątnej, wydłużonej nawy głównej, zamkniętej na wschodzie umieszczonym na osi węższym, bardzo krótkim prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu. Do fasady zachodniej z dwóch stron, od północy i południa, dostawione były czworoboczne wieże. Przy wschodniej części ściany północnej nawy głównej znajdowało się podłużne pomieszczenie, zapewne pełniące rolę zakrystii, choć czasem uważane za nawę północną. Od południa z nawą główną sąsiadowała wąska nawa boczna, prawdopodobnie dobudowana w okresie gotyku, oraz nieduże pomieszczenie południowo – wschodnie, przypuszczalnie kaplica.
   Prezbiterium oświetlane było od południa i wschodu przez pojedyncze półkoliste okna. Od nawy oddzielał go trójuskokowy łuk tęczy, spoczywający na profilowanym, ale nieozdobionym gzymsie. Od strony zewnętrznej ścianę wschodnią dekorował arkadkowy fryz nad którym znajdował się zdwojony fryz z ukośnie ustawionych cegieł oraz przekształcony w okresie gotyku szczyt, ozdobiony wąskimi wnękami, ułożonymi w układzie piramidalnym. Podobny szczyt zamykał od wschodu nawę główną, a jej dwuspadowy dach opierać się musiał także na trójkątnym szczycie od zachodu.
   Nawa główna łączyła się z nawą południową dwoma arkadami o schodkowych profilach oraz kolejną arkadą z pomieszczeniem południowo – wschodnim. W tym ostatnim we wschodniej ścianie umieszczono wysoką niszę z półkolistą arkadą. W zachodniej części nawy głównej umieszczone były cztery filary przyścienne, mogła tam więc funkcjonować empora, rozpostarta pomiędzy wieżami. Wejście do nawy nie mogło się znajdować w ścianie zachodniej, bowiem od zewnątrz podpierała ją przyporo-lizena. Wnętrze nawy przykrywał drewniany strop, prezbiterium natomiast przykryte zostało kolebką.

Stan obecny

   Do czasów współczesnych zachowało się podsklepione prezbiterium kościoła wraz z arkadą tęczy i częścią gotyckiego szczytu nawy głównej. Spośród detali architektonicznych widoczne są fryzy na zewnętrznych elewacjach, dwa romańskie okna, gotyckie blendy na pozostałościach szczytu prezbiterium i nawy. W trakcie badań archeologicznych odnalezione zostały także romańskie, płaskorzeźbione motywami roślinnymi kapitele, być może związane z emporą zachodnią lub przeźroczami wież.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Buzás G., Az egyházmegye építészeti emlékei [w:] A pécsi egyházmegye története I. A középkor évszázadai (1009-1543), red. T.Fedeles, G.Sarbak, J.Sümegi, Pécs 2009.
Németh Z., A fény útján. Tanulmányok Árpád-kori templomainkról, Budapest 2021.