Historia
Zamieszkiwane nieprzerwanie od czasów neolitu, Székesfehérvár (Fehérvár, Alba Regia, Białogród Królewski) ważniejszym ośrodkiem stało się w drugiej połowie X wieku, w okresie panowania księcia Gejzy, za którego obok kaplicy dworskiej funkcjonował też drewniany lub murowany kościół dla ludności grodowej. Jego syn, Stefan I Święty, około 1016 – 1018 roku przystąpił do budowy okazałej bazyliki, jednej z największych w kraju, nad którą prace zakończono około 1038 roku. Już jednak w 1031 roku w kościele pochowano syna Stefana I, księcia Emeryka, budowa musiała być więc wówczas zaawansowana. Świątynię konsekrowano pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, opiekunki Regnum Hungarorum. Stefan pragnął powiązać kościół z dynastią, obdarzył dużymi darowiznami i od początku usunął go spod jurysdykcji biskupa. W ten sposób stał się on prywatnym kościołem królewskim (propriam ecclesiam), w którym Stefana I pochowano w 1038 roku.
W XII wieku przy kościele powołana została kapituła, której kanonicy oraz stojący na ich czele prepozyt mogli być zawieszeni lub przeklęci jedynie przez papieża. Prepozyt przechowywał w bazylice królewskie insygnia z koroną na czele, a także podwójny krzyż (symbol pominięcia władzy biskupiej), stułę, pas i królewską chorągiew. W kościele przechowywano też skarbiec królewski, relikwie czy archiwum władców węgierskich. Do bazyliki przybywali władcy nie tylko na koronacje, ale i królowie udający się na wojny lub zwycięsko z nich wracający. W tym ostatnim przypadku wnętrze świątyni ozdabiano trofeami, przeważnie sztandarami, jak w przypadku Władysława IV Kumańczyka po zwycięstwie nad Przemysłem Ottokarem. W kościele w średniowieczu odbywały się również królewskie śluby, pogrzeby, kanonizacje, od końca epoki Arpadów także pochówki najważniejszych dostojników świeckich i duchownych. Do Fehérvár władcy węgierscy często przybywali obchodzić najważniejsze święta, w trakcie których musieli rozstrzygać spory sądowe. Królom towarzyszyli wówczas najwyżsi dostojnicy, co stało się zalążkiem węgierskiego parlamentaryzmu. Obok świątyni funkcjonował dwór a następnie zamek, działała też kancelaria królewska, czy szkoła z największą kadrą w kraju.
Pierwszym władcą koronowanym w kościele Najświętszej Marii Panny w 1038 roku był w Piotr Orseolo. Krwawe wojny o tron w XI wieku i częste zmiany panujących ugruntowały zwyczaj koronacji w Fehérvár, przy czym prawo i obowiązek nakładania korony przysługiwało arcybiskupom ostrzyhomskim, pomimo że musieli tego dokonywać nie we własnym kościele w Esztegomiu, ale w bazylice w Fehérvár. Ze względu na duże znaczenie dla panujących, kościół poddano pierwszej znaczącej rozbudowie już pod koniec XI wieku, a następnie prace kontynuowano w XII stuleciu, kiedy to między innymi za czasów króla Beli III do wnętrza wprowadzono nowe filary międzynawowe.
Najazd mongolski zahamował dynamiczny rozwój miasta, choć zamek i miasto Fehérvár pozostały niezdobyte dzięki otaczającym je bagnom i podmokłym terenom. Od lat pięćdziesiątych XIII wieku siedziba królewska przeniosła się do Budy, w której zbiegały się szlaki z całego kraju, z kolei miejsce królewskich koronacji i pochówków pozostało w Fehérvár. Prawdopodobnie w 1286 lub 1287 roku kościół spłonął wraz z całym miastem w trakcie buntu Ivana Kőszegi przeciwko Władysławowi IV Kumańczykowi. Zniszczenia bazyliki nie mogły być jednak duże, ponieważ cztery lata później koronowano w niej ostatniego króla Arpadów, Andrzeja III. Pierwsze gotyckie przekształcenia dotknęły kościół po pożarze z 1318 roku, gdy za Karola Roberta przesklepiono nawę główną i opięto bazylikę przyporami. Ukończenie tych prac mogło mieć miejsce po 1327 roku, kiedy to kolejny pożar uszkodził budowlę. Ludwik Wielki nakazał wybudować na terenie bazyliki osobną kaplicę grobową pod wezwaniem św. Katarzyny dla siebie i swojej rodziny, wzniósł też dla prepozyta wieżę mieszkalną na północnym – wschodzie, natomiast w 1426 roku Włoch Pipó Ozorai przebudował południowo – zachodnią wieżę kościoła w stylu gotyckim.
Od lat 80-tych XV wieku rozpoczęto budowę okazałej późnogotyckiej wschodniej części kościoła króla Macieja Korwina, przeznaczonej na rodową kaplicę grobową. Nie została ona ukończona do chwili śmierci króla w 1490 roku, gdyż został on pochowany w starszej części bazyliki („in medio basilicae”). Prace mogły być jednak już dość zaawansowane, bowiem kilka miesięcy po śmierci króla cesarz odwiedził w Fehérvár już ukończony grobowiec swojego przeciwnika. Wojska roszczącego sobie pretensje do węgierskiego tronu Maksymiliana Habsburga zajęły miasto po krótkim oblężeniu, przez co gdy najemnicy wdarli się do Fehérvár przez wyłom w murze, spustoszyli wnętrze kościoła i wyrżnęli znajdujących się w niej ludzi, jedynie prepozyt Domonkos Kálmáncsehy obronił się przed nimi, zamknięty wraz ze skarbami w wieży mieszkalnej Ludwika Wielkiego. Osobista interwencja cesarza Maksymiliana uratowała bazylikę przed dalszym zniszczeniem.
W 1527 roku biskup Nitry przeprowadził w Fehérvár ostatnią koronację królewską, gdy nałożył koronę na głowę Ferdynanda I Habsburga. Miasto wpadło w ręce tureckie w 1543 roku, choć najeźdźcy początkowo nie zagarnęli zamku i kościoła królewskiego, tłumacząc, że jako miejsce pochówku władców było celem pielgrzymek podobnym do Al-Kaby. Sulejman odwiedził grobowce królewskie w bazylice i pozostawił ją nienaruszoną, jednak w 1554 roku komendant miasta, Ahmed Istolni, splądrował kościół wkrótce po odejściu władcy na południe. Po 1556 roku Turcy przekształcili bazylikę w magazyn prochu, w ramach kary za bunty mieszczan, a następnie w meczet.
Ciężkie zniszczenia kościołowi przyniosło odbijanie Székesfehérvár w 1601 roku przez chrześcijan. Turcy zabarykadowali się w pałacu królewskim i przedsionkach kościoła, a następnie wysadzili je w powietrze przy użyciu prochu artyleryjskiego, co spowodowało zawalenie sklepień w kościele oraz zburzenie jego zachodniej części. Następnie walońscy i niemieccy najemnicy splądrowali domy i te z królewskich grobowców w bazylice, które uniknęły okradzenia z rąk Turków. Kolejne zniszczenia bazyliki i sąsiednich zabudowań spowodowały w 1602 roku prace fortyfikacyjne, prowadzone po ponownym przejęciu miasta przez Turków. Do XVIII wieku mury kościoła albo zostały już całkowicie rozebrane, albo stały zrujnowane w szczątkowym stanie. Pozostał tylko rząd kaplic od strony północnej, używanych jeszcze do końca stulecia.
Architektura
Kościół wzniesiony został z dokładnie obrobionych wapiennych kwadr oraz z piaskowca i kamienia tłuczonego w górnych partiach. Do jego budowy wykorzystano pozostałości rzymskich budowli i nagrobki znalezione w Fehérvár, a także sprowadzone z innych miejsc, przykładowo kamienie z okolic drogi rzymskiej w Óbuda. W XI wieku świątynia była budowlą trójnawową o wymiarach około 60-80 x 32-38 metrów, z prezbiterium o formie dużej, półkolistej apsydy zamykającej od wschodu nawę główną. Bryła początkowo zapewne była niezbyt wysoka, ku zachodowi przypuszczalnie zwrócona masywnym lecz niskim westwerkiem. Niskimi, kwadratowymi w planie wieżami już wówczas flankowana mogła być apsyda prezbiterium. Wewnątrz kościoła nawy prawdopodobnie rozdzielone były półkolistymi arkadami, rozłożonymi pomiędzy naprzemiennie czworobocznymi i kolistymi w przekroju filarami. Posadzka wyłożona była sztucznym kamieniem, a przykrycie wszystkich naw zapewniał drewniany strop. Krypta oraz znajdujące się w środkowej części nawy głównej miejsce kultu św. Stefana wyróżnione zostały kolorowymi, marmurowymi mozaikami. Po zakończeniu pierwszych prac wschodnia część nawy głównej została przekształcona w chór, odgrodzony wraz z wnętrzem apsydy od pozostałej części budowli. Pod koniec XI wieku w zachodniej części kościoła utworzona została empora.
Romańska rozbudowa z XII wieku zachowała ogólny rzut i bazylikową formę pierwotnej budowli, ale prawdopodobnie nabrała ona większej smukłości. Dominantę budowli stanowiła zachodnia część z dwoma czworobocznymi wieżami flankującymi skrajne przęsło nawy głównej z emporą wewnątrz. Na początku XII stulecia od zachodu dostawiono do niego aneks o czworobocznej podstawie, wyżej przechodzący w wielobok ujęty dwoma cylindrycznymi wieżyczkami schodowymi. Dwa kolejne piętrowe aneksy z kruchtami w przyziemiach stać mogły przy wieżach zachodnich. Od południa kościół sąsiadował z otoczonym krużgankiem i trzema skrzydłami zabudowań wirydarzem. Kolejny dziedziniec dworski mógł znajdować się od północy, natomiast na wschodzie w bliskiej odległości od kościoła przebiegały obwarowania miejskie.
Wnętrze romańskiego kościoła podzielone zostało nowym systemem filarów międzynawowych, krzyżowych i wydłużonych równolegle do osi bazyliki. Wszystkie filary rdzeń posiadały jednakowy, kwadratowy w planie. Wydłużoną formę nadały im zaoblone półfilary przechodzące w półkoliste arkady międzynawowe, natomiast krzyżowe formy uzyskały filary do których przyłożono od strony naw zaoblone półfilary przyścienne, podtrzymujące wysokie arkady w środkowej części kościoła, poprzeczne w stosunku do jego osi. Nad arkadami podwyższonej nawy głównej mogła się znajdować strefa triforium z gankiem biegnącym nad nawami bocznymi. Po stronie zachodniej na wysokości nawy głównej wciąż funkcjonowała empora, w przyziemiu zwrócona ku wschodowi trzema profilowanymi arkadami, a na piętrze przypuszczalnie jedną okazałą arkadą, na którą z kolei zwrócona była nieco mniejsza arkada wielobocznego aneksu zachodniego.
W pierwszej połowie XIV wieku z inicjatywy Karola Roberta podwyższono poziom posadzki, wysokość murów nawy głównej oraz założono nad nią gotyckie sklepienie. W związku z tym konieczne było utworzenie od północy i południa masywnych przypór, połączonych nad dachami naw bocznych z clerestorium łukami oporowymi. Prawdopodobnie wtedy też powstał nowy chór z podium, na którym pośrodku znajdował się królewski tron. Następnie w latach 1347-1374 Ludwik Węgierski utworzył rodzinną kaplicę grobową poświęconą św. Katarzynie po południowej stronie kościoła, w której znajdować się miał wykonany z czerwonego marmuru posąg króla o rozmiarach prawdziwego człowieka.
W pierwszej połowie XV wieku przebudowana i następnie podwyższona została w stylistyce gotyckiej południowa z wież zachodnich, podobnie jak północna zwieńczona strzelistą iglicą, ale od zewnątrz wzmocniona już dwoma narożnymi przyporami. Bryła kościoła urozmaicona została wówczas brakiem symetrii, gdyż przebudowana wieża sięgała aż około 60-70 metrów wysokości, będąc najwyższą częścią budowli. Po stronie północnej nawy bocznej w ciągu XIV i XV wieku wyrosły boczne kaplice, znajdować się tam miała także biblioteka, archiwum i gotycka zakrystia.
Pod koniec XV wieku wzniesiono późnogotycką część kościoła, umieszczoną po wschodniej stronie romańskiej budowli. Nowa część wchłonęła XI-wieczną apsydę, czworoboczne wieże wschodnie zostały w dużej części rozebrane, a do ich murów od wschodu dostawiono wieloboczne obejście (ambit) otaczające późnogotycką nawę główną. Przy obejściu pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami rozmieszczono płytkie kaplice. Wyróżniona została kaplica wschodnia, osiowa, wysunięta z obrysu budowli ku wschodowi, zamknięta trzema ścianami i opięta czterema przyporami od zewnątrz. W związku z jej budową potrzebne było przesunięcie miejskiego muru obronnego po stronie wschodniej. W czasach Macieja Korwina konieczne było także założenie nowego sklepienia nad nawą główną, wraz z systemem jego podtrzymywania.
Stan obecny
Królewski kościół w którym przeprowadzono 34 koronacje, 46 zjazdów i zgromadzeń narodowych oraz w którym pochowano 15 węgierskich władców nie zachował się do czasów współczesnych. Plac na którym się znajdował jest obecnie udostępnionym dla zwiedzających parkiem archeologicznym, na terenie którego widoczne są relikty murów przyziemia i fundamentów, między innymi apsydy wschodniej, filarów międzynawowych, masywnej wieży południowo – zachodniej, czy późnogotyckiej wschodniej części świątyni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Branczeiz Z., A székesfehérvári Királyi Bazilika, Székesfehérvár 2011.
Kállay I., A fehérvári koronázó bazilika közjogi szerepe [w:] A székesfehérvári Boldogasszony bazilika jelentősége, Székesfehérvár 1996.
Dercsényi D., A székesfehérvári királyi bazilika, Budapest 1943.
Hankó I., Királyaink tömegsírban, Budapest 2004.
Lauschmann G., Székesfehérvár története I. A Honfoglalástól A Török Kiűzéséig 895-1688, Székesfehérvár 1998.
Marosi A., A székesfehérvári bazilika feltárása, „Székesfehérvári Szemle”, 7/1937.
Siklósi G., A törökkori Székesfehérvár, Székesfehérvár 2013.