Historia
Franciszkanie pojawili się w Szeged (Segedyn) w pierwszej połowie XIV wieku. Najstarsza pewna wzmianka źródłowa o nich odnotowana została w 1316 roku, choć według mniej wiarygodnych przekazów działać mogli w mieście już sześć lat wcześniej. W XV wieku ruch reformatorski doprowadził do podziału zakonu na dwie części: franciszkanów konwentualnych i obserwantów. Poseł papieski Julián Cesarini opowiedział się po stronie tych drugich i w 1444 roku nadał im kościół w Szeged. Franciszkanie konwentualni nie ugięli się jednak i w 1452 roku na zgromadzeniu prowincjalnym zwołanym w Szeged wybrali na prowincjała Fábiána Igalego, pod którego kierownictwem sami wkroczyli na drogę reformy. To posunięcie uratowało ich domenę przed rozpadem, natomiast obserwanci zostali zmuszeni do oddalenia się i ostatecznie osiedli na przedmieściu Szeged zwanym Alsóváros, w pobliżu szpitala i kościoła św. Piotra.
W trzeciej ćwierci XV wieku franciszkanie obserwanci przystąpili do budowy kościoła pod wezwaniem Matki Boskiej Śnieżnej oraz sąsiadującego z nim klasztoru, spośród zabudowań którego najwcześniej, w latach 80-tych XV wieku wzniesione zostało skrzydło zachodnie. Do tego czasu zakonnicy mieszkali w pobliskim szpitalu św. Piotra i korzystali z jego kaplicy lub kościoła. Budowę kościoła klasztornego rozpoczęto od części zachodniej – nawy oraz przyległego krużganka. W trakcie prac nad późnogotycką świątynią stopniowo rozbierano stary, późnoromański kościół św. Piotra, z którego materiałów rozbiórkowych korzystano przy wznoszeniu dolnych części prezbiterium i wieży. Kościół konsekrowano w 1503 roku, ale nadal prowadzono prace budowlane przy kapitularzu i wieży, ostatecznie nie ukończonej.
Osiedlenie się dwóch gałęzi tego samego zakonu w jednym mieście doprowadziło do długotrwałych walk i rywalizacji między zakonnikami. Kres rywalizacji położyło jednak zagrożenie tureckie, na skutek którego w 1541 roku franciszkanie konwentualni opuścili Szeged. Dwa lata później miasto zostało zdobyte przez muzułmanów, częściowo wyludnione i pozbawione księży którzy uciekli na północ. W użyciu pozostał jedynie kościół i klasztor franciszkanów z Alsóváros, działających pomimo tureckiej okupacji. W XVII wieku liczba mnichów wahała się od 3 do 6, a dopiero pod koniec wieku wzrosła do 7-10. Prowadzili oni ograniczoną działalność duszpasterską, leczniczą, utrzymywali ogród ziołowy i sad, które zostały zniszczone w 1740 roku na skutek powodzi.
Władze tureckie nie zezwalały na wznoszenie nowych budynków ani na rozbudowę istniejących, dzięki czemu średniowieczne zabudowania unikały większych nowożytnych przekształceń. Nawet najmniejsza naprawa na terenie klasztoru wymagała pozwolenia. Między innymi w 1624 roku po zapadnięciu się dachu kościoła i zawilgoceniu murów, zakonnicy poprosili o pozwolenie na remont, a w 1625 roku wystąpili o zezwolenie na rozbiórkę sklepienia kościoła, do czego ostatecznie nie doszło. Kolejne naprawy kościoła prowadzono w 1632, 1640 i 1665 roku, zaś klasztoru, a konkretnie skrzydła północnego w 1680 roku. W 1686 roku Szeged odbity został przez wojska chrześcijańskie, co ułatwiło mnichom prowadzenie klasztoru. W 1712 roku zniszczyła go jednak powódź, po której odbudowany został w stylistyce barokowej. Kolejne prace remontowe prowadzono w drugiej połowie XIX stulecia oraz w 1900 roku, kiedy to niestety zniszczeniu uległo wiele pierwotnych elementów architektonicznych.
Architektura
Klasztor franciszkanów założono na terenie Alsóváros, przedmieścia położonego na jednej z trzech wielkich wysp na rzece Cisa, na jakich zlokalizowany był średniowieczny Szeged. Alsóváros znajdowało się na południe od zamku i głównej części miasta (Alszeged oraz Fölsôváros), od których oddzielone było bagnami i podmokłymi, zalewowymi terenami. Sam klasztor usytuowano dość nietypowo pośrodku osady, na placu przez który przebiegała główna droga poprowadzona na linii północ – południe. Po północno – wschodniej stronie klasztoru funkcjonował cmentarz, w pobliżu znajdował się również szpital pod wezwaniem św. Piotra.
Klasztor u schyłku średniowiecza składał się z kościoła oraz zabudowań klauzury po jego północnej stronie, które otaczały czworoboczny wirydarz. Nie zdołano utworzyć typowego, pełnego założenia claustrum z trzema prostokątnymi skrzydłami połączonymi czterema ramionami krużganków. Pierwsze zbudowane zostało skrzydło zachodnie, na południu połączone mniejszym aneksem z kościołem. Skrzydło zachodnie i północne mieściło po dwie kondygnacje nadziemne, ale starsze zachodnie miało grubsze mury obwodowe. Na styku obu skrzydeł od zachodu w części północnej sąsiadowała z nimi dobudówka szachulcowej konstrukcji, zapewne mieszcząca latryny. Część wschodnia klauzury była najmniej zorganizowana, z różnorodnymi pomieszczeniami stykającymi się narożnikami i nie połączonymi krużgankiem. Środkową część zajmował wysunięty ku wirydarzowi budynek o murowanym przyziemiu i szachulcowym piętrze. Konstrukcji szkieletowej było też piętro nad krużgankiem w części południowo – wschodniej i sąsiadującej z kościołem, oraz krużganek przed skrzydłem zachodnim.
Skrzydło zachodnie mieściło cele zakonników, rozdzielone ściankami działowymi, być może murowanymi. Pomiędzy dwoma rzędami pomieszczeń biegł długi korytarz, na północy zakończony większą salą, za którą znajdowała się sień z wejściem do klasztoru. Oświetlenie zapewniały czworoboczne okna umieszczone w niemal równej odległości od siebie, przy czym większe okna i wyżej położone mniejsze okna regularnie przeplatały się ze sobą. We wschodniej części skrzydła północnego zlokalizowany był refektarz, nieco wysunięty poza obrys skrzydła, sąsiadujący od zachodu z kuchnią i czterema kolejnymi podsklepionymi pomieszczeniami. Pierwszym z nich, bezpośrednio przy kuchni, zapewne było gospodarcze wejście na teren klasztoru. Ostatnim natomiast, sąsiadującym z latrynami była duża sala, być może fraternia lub wspólne dormitorium. Wszystkie pomieszczenia skrzydła północnego łączył długi korytarz poprowadzony od strony wirydarza, przechodzący także na fragment skrzydła wschodniego. Pośród pomieszczeń wschodniej części klasztoru znajdował się kapitularz, miejsce codziennych zgromadzeń i obrad zakonników. Był on połączony przejściem od południa z przyziemiem wieży kościoła oraz przykryty późnogotyckim sklepieniem sieciowym.
Kościół Matki Boskiej Śnieżnej zbudowano z cegły przy wykorzystaniu romańskich kwadr w części cokołowej prezbiterium oraz rzeźbionych kamieni w przyziemiu wieży. Pierwotnie kościół składał się z mocno wydłużonej, siedmioprzęsłowej, pojedynczej nawy oraz krótszego, czteroprzęsłowego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Po północnej stronie prezbiterium zaczęto budować czworoboczną wieżę, w średniowieczu nie ukończoną, nie przekraczającą wysokością okapu dachu kościoła. Za wyjątkiem północnej ściany prezbiterium i nawy cała bryła kościoła opięta została wysokimi, uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi a ponad wysuniętym cokołem przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach. Po jednym oknie przypadało na każde przęsło, przy czym cała elewacja północna kościoła była ich pozbawiona, a w fasadzie zachodniej umieszczona została triada okien ze środkowym osadzonym nieco wyżej niż boczne. Większość okien była trójdzielna.
Wejście do kościoła umieszczono na osi fasady zachodniej oraz od południa w ostrołucznym, uskokowym portalu wykonanym z cegły, osadzonym w środkowym przęśle, w płytkim ryzalicie pomiędzy przyporami. Wewnątrz korpus nawowy pierwotnie nie był podsklepiony, ale pod koniec średniowiecza przykryto go późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Sklepieniem sieciowym tworzącym gwiaździste wzory zwieńczono prezbiterium, oddzielone od nawy ostrołuczną arkadą tęczy. W nawie sklepienie podparto na przyściennych filarach tworzących nad oknami ostrołuczne arkady, w prezbiterium natomiast żebra opuszczono na krótkie służki
Stan obecny
Kościół i mieszczący ekspozycję muzealną klasztor udostępniony jest dla zwiedzających. Zabytek wciąż pozostaje własnością franciszkanów, z inicjatywy których został wyremontowany przy wykorzystaniu środków unijnych w 2012 roku, kiedy też otwarto centrum turystyczne. Kościół zachował późnogotycki układ i w większości bryłę, nowożytna jest jedynie wieża północna powyżej drugiej kondygnacji, ukończona w XVIII stuleciu. Zabudowania klauzury zostały przebudowane i ujednolicone, zwłaszcza skrzydło wschodnie. Skrzydło zachodnie zachowało średniowieczne mury obwodowe, ale usunięto pierwotne podziały wewnętrzne. Na szczęście średniowieczny system otworów w większości nie został zastąpiony barokowym, dzięki czemu franciszkańska klauzura z Szeged należy obecnie do jednych z najlepiej zachowanych na terenie Węgier późnogotyckich budowli tego typu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 3 Szeged, red. L.Blazovich, Szeged 2014.
Lukács Z., Előzetes beszámoló a Szeged-alsóvárosi ferences kolostor kutatásáról [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.
Petrovic I., A középkori Szeged egyháztörténete az újabb kutatások fényében [w:] Dixit et salvavi animam meam: tanulmányok a 65 éves Szegfű László tiszteletére, Szeged 2007.