Historia
Klasztor franciszkański w Szécsény założony został w latach 30-tych XIV wieku, z fundacji wojewody siedmiogrodzkiego Tamása Szécsényi, węgierskiego możnego, który zdobył bogactwo i wpływy dzięki poparciu króla Karola Roberta z nowej na węgierskim tronie dynastii andegaweńskiej. W 1332 roku Tamás zwrócił się do papieża Jana XXII o pozwolenie na założenie klasztoru, choć pierwsze przygotowania musiały być prowadzone wcześniej, gdyż już w 1334 roku, dwa lata po ufundowaniu miasta Szécsény, klasztor był wzmiankowany w źródłach pisanych jako funkcjonujący. Należał do kustodii ostrzyhomskiej, jednej z mniej licznych w XIV-wiecznych Węgrzech. Przebywać w nim miało co najmniej 12 zakonników.
W 1452 roku według przekazów pisanych klasztor franciszkanów w Szécsény miał zostać odbudowany. Do zniszczenia pożarem dojść miało w trakcie walk z pohusyckimi zbrojnymi oddziałami bratrzyków, które w latach 40-tych XV wieku zajmowały górzyste tereny północnej części Królestwa Węgierskiego. Być może klasztor został zniszczony w 1451 roku, w trakcie przemarszu wojsk Jana Jiskry, czeskiego najemnika walczącego w służbie królowej Elżbiety i jej syna Władysława. Po odbudowie był na tyle wygodną siedzibą, że kilkukrotnie przebywał w nim János Hunyady, regent królestwa, jednak do 1458 roku kolejne zniszczenia przyniosły zbrojne bandy Petra Aksamita. Odbudowę wspomagał nowy właściciel miejscowych dóbr, Mihál Országh. W 1465 roku zwrócił się on do papieża, opisując katastrofalną sytuację zrujnowanego i opuszczonego klasztoru, do którego postanowiono sprowadzić braci ze zreformowanej gałęzi zakonu. Nowi zakonnicy musieli dość szybko odbudować swą siedzibę, gdyż już w 1477 roku w Szécsény miała miejsce kapituła prowincjonalna. Co więcej miejscowa szlachta widząc poprawę dyscypliny i pobożności, zasiliła klasztor znacznymi donacjami, co pozwoliło na rozbudowę klauzury i powiększenie liczby mnichów.
W 1544 roku franciszkanie opuścili klasztor z powodu tureckiego zagrożenia. W 1552 roku Szécsény zostało zdobyte przez muzułmanów, którzy okupowali miasto do 1593 roku, a następnie od 1610 aż do w 1683 roku, kiedy to odbiły je wojska króla Jana Sobieskiego. W trakcie tego długiego okresu miasto i klasztor często przechodziły z rąk do rąk, przy czym sam klasztor już w drugiej połowie XVI wieku przebudowano, w celu zintegrowania z fortyfikacjami zamku i miasta. Prezbiterium kościoła klasztornego miało służyć Turkom za meczet, nawę zaś po odgrodzeniu wykorzystywali do celów gospodarczych jako magazyn i stajnię. W zakrystii zorganizowano łaźnię, nad nią zaś urządzono mieszkanie beja. Oprócz Turków średniowieczne zabudowania zniszczyły też powstańcze wojska Gábora Bethlena, walczącego z Habsburgami w latach 1619-1621.
Po zakończeniu tureckiej okupacji wybuchła zaraza, przez co miasto wyludniło się. Szécsény i znajdujący się w nim klasztor były po wyzwoleniu tak wypalone i opustoszałe, że odbudowa mogła się rozpocząć dopiero po kilkunastu latach. W 1689 roku franciszkanie zlecili ojcu Jánosowi Bárkányi ponowne założenie konwentu w Szécsény oraz odbudowanie pomieszczeń klasztornych i kościoła. W latach 1694-1696 ukończono wschodnie, a następnie północne skrzydło klauzury. Prace budowlane spowolnił pożar kościoła z 1715 roku. Po tym wydarzeniu wpierw wyremontowano prezbiterium, natomiast korpus nawowy został w 1724 roku wzniesiony od podstaw na gotyckich fundamentach. W 1733 roku wzniesiono skrzydło zachodnie, w 1750 roku podwyższono wieżę. Odnowiony w stylistyce barokowej klasztor zasadniczo nie był poddawany przekształceniom w XIX wieku. Gruntowny remont przeprowadzono dopiero w latach 1922-1926. Po zakończeniu II wojny światowej konwent franciszkanów z Szécsény został rozwiązany, a zabudowania klasztorne przeznaczono na szkołę rolniczą.
Architektura
Klasztor wzniesiony został na terenie osady zajmującej mniej więcej środkową część kotliny, po południowej stronie strumienia Szentelek. Pod budowę wybrano niewysokie wzniesienie, znajdujące się w południowo – zachodnim narożniku osady, tuż przy obwarowaniach, zgodnie ze zwyczajami zakonów żebraczych. Stoki wzniesienia, najwyższego punktu w mieście, opadały stromo od zachodu i wschodu, natomiast łagodniejsze były na północy i południu. Teren wzgórza przed przybyciem franciszkanów zajmował otoczony cmentarzem romański kościół parafialny. W związku z budową klasztoru, gotycką farę z XIV wieku wzniesiono w południowo – wschodnim narożniku miasta, także obok murów obronnych, natomiast stary kościół rozebrano.
Pierwotny kościół klasztorny franciszkanów składał się z krótkiej, pojedynczej nawy oraz węższego, wydłużonego prezbiterium, po stronie wschodniej zakończonego wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Zarówno nawa jak i prezbiterium opięte były od strony zewnętrznej przyporami, w prezbiterium w narożnikach umieszczonymi pod skosem, w nawie nieco archaicznie rozstawionymi prostopadle i równolegle do osi kościoła. Wejście do kościoła od strony klasztoru znajdowało się na końcu północnej ściany nawy głównej, blisko arkady tęczy oddzielającej nawę od prezbiterium. Prowadziło ono przez ostrołuczny portal o gruszkowatym profilowaniu. Na skutek rozbudowy z XV wieku został on włączony w przyziemie czworobocznej, smukłej wieży. Musiało też funkcjonować wejście dla osób świeckich, umieszczone w południowej lub zachodniej ścianie nawy.
Wewnątrz nawa i prezbiterium były przykryte sklepieniami, przy czym sklepienie w nawie początkowo nie było planowane, ale jeszcze w trakcie budowy korpusu wprowadzono zmiany w układzie przypór, w celu jego założenia. W prezbiterium prawdopodobnie znajdowało się sklepienie krzyżowo – żebrowe, opuszczone na sięgające posadzki służki, podzielone na dwa czworoboczne, prawie kwadratowe przęsła zachodnie i wieloboczne przęsło wschodnie, zwieńczone sklepieniem w układzie sześciodzielnym. W południowej ścianie utworzone zostały trójdzielnne sedilia. Ponadto elewacje wewnętrzne prezbiterium pokryte były malowidłami, być może powstałymi pod wpływem włoskim, podobnie jak w innych kościołach komitatu Gömör, gdzie dobra posiadał ród Szécsény. Prezbiterium z chórem zakonników oddzielała od nawy przegroda lektorium, na której piętro dostęp wiódł z piętra wieży.
Zabudowania średniowiecznej klauzury umieszczone zostały po północnej stronie kościoła, gdzie otaczały wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz. Najstarszą częścią kompleksu z połowy XIV wieku były dwa pomieszczenia sąsiadujące z prezbiterium, umieszczone jedno nad drugim i początkowo przypominające wieżę mieszkalną. Budynek wspierało od zewnątrz kilka przypór. Wejście do dolnej sali znajdowało się od strony prezbiterium, nie miało ono natomiast połączenia z wirydarzem na zachodzie. Pomieszczenie mogło więc pierwotnie pełnić funkcję zakrystii, jednak w początkowym okresie, do czasu powstania innych zabudowań klasztoru, przypuszczalnie funkcjonowało również jako kapitularz. Jego wnętrze przykryte zostało sklepieniem gwiaździstym, opartym na pojedynczym, środkowym filarze, którego kapitel udekorowano płaskorzeźbionymi przedstawieniami mitycznych stworów lup ptaków. Żebra opuszczono na ścianach na wsporniki o motywach roślinnych oraz spięto okrągłymi zwornikami z przedstawieniami figuralnymi. Oświetlenie zapewniały trzy ostrołuczne okna wschodnie. Górna sala przykryta była sklepieniem krzyżowo – żebrowym i oświetlana dwoma małymi oknami ostrołucznymi. Także tam sklepienie oparto na centralnym, ośmiobocznym filarze, ale prostszym, bez strefy kapitelowej, z płynnie wtopionymi żebrami. Na ścianach żebra sklepienne podparto stożkowymi wspornikami, spięto zaś zwornikami o kształtach rozet. Portal wejściowy znajdował się w ścianie północnej, gdzie umieszczone były drewniane schody montowane w otworach muru.
W XV wieku zabudowania klauzury składały się z dwóch skrzydeł: wschodniego i północnego, usytuowanych względem siebie pod kątem prostym. Dziedziniec wirydarza od strony zachodniej w średniowieczu nie był otoczony zabudową, znajdował się tam jedynie mur ogradzający klauzurę, posiadający grubość około 0,8 metra. Stać przy nim mogły ewentualnie lżejsze zabudowania gospodarcze (drewniane szkopy, warsztaty itp.) Teren wirydarza opadał w stronę wschodnią i nie był wybrukowany. Posiadał kamienne kanały odwadniające, tak że woda z dziedzińca była odprowadzana poza klauzurę i nie podmywała murów. Skrzydło północne było parterowe, podpiwniczone. Jego pomieszczenia przykrywał drewniany strop. Skrzydło wschodnie utworzone zostało przez wchłonięcie XIV-wiecznego wieżowego budynku. Od południa połączony został on z kościołem trójprzęsłowym pomieszczeniem. Po stronie północnej utworzono kwadratowe pomieszczenie z wysuniętym poza obrys skrzydła, podsklepionym wielobokiem o wymiarach 6 x 4,4 metra. Prawdopodobnie pełnił on rolę znanej ze źródeł pisanych kaplicy św. Krzyża, natomiast kwadratowa sala mogła być XV-wiecznym kapitularzem. Po jego północnej stronie znajdowały się jeszcze jedno lub dwa skrajne pomieszczenia skrzydła wschodniego. Całe skrzydło wschodnie posiadało piętro, być może podsklepione, gdyż przy ścianie wschodniej dostawiono przyporę. W narożniku utworzonym przez oba skrzydła znajdowała się wykuszowo wysunięta ku wschodowi latryna.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się średniowieczne prezbiterium kościoła klasztornego oraz zakrystia i umieszczone nad nią gotyckie pomieszczenie, stanowiące część skrzydła wschodniego. W obu tych pomieszczeniach przetrwały sklepienia wraz z bogato rzeźbionymi kapitelami, zwornikami i konsolami. Spośród gotyckich detali architektonicznych kościoła w prezbiterium obejrzeć można jedynie trójdzielne sedilia. Obecna nawa, dłuższa niż średniowieczna ale o tej samej szerokości, jest w całości efektem prac budowlanych z okresu baroku. Wieża jest budowlą średniowieczną, za wyjątkiem najwyższej kondygnacji i hełmu. Gruntownie przebudowana została dalsza część skrzydła wschodniego oraz skrzydło północne, w których średniowieczne mury obwodowe ukryte są pod nowożytnymi tynkami. Układ pomieszczeń i wystrój tej części klasztoru uległ całkowitej zmianie w XVIII wieku. Efektem prac z okresu baroku jest też całe skrzydło zachodnie, powstałe na miejscu XIV-wiecznego muru odgradzającego klauzurę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kőnig K., Hatszázéves Ferences élet Szécsényben 1332-1932, Vác 1931.
Lászay J., A szécsényi ferences kolostor építéstörténete a 17. század végéig [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.
Szenográdi F., Szécsény a történelmi változások sodrában, „Palócföld”, évf. 28, 6/1994.