Historia
Szanda pojawiła się w źródłach pisanych w drugiej dekadzie XIII wieku, początkowo jedynie jako nazwisko noszone przez rycerski ród. W 1279 roku wzmiankowana była także droga wiodąca do Szanda, a w roku 1331 odnotowana została pierwsza wzmianka o zamku, kiedy to Péter Szécsi z rodu Balog, ispan (komes) Nógrád, wymieniony został jako zarządca warowni („castellanus de Zonda”). Sąsiedni kościół św. Piotra, początkowo o formie rotundy, a także ulokowana obok niej osada, były nierozerwalnie związane z zamkiem, dlatego początki kościoła zapewne sięgały drugiej połowy XIII stulecia. Nie wiadomo natomiast czy już od początku istnienia był on ufortyfikowany. Przypuszczalnie w XIV lub XV wieku pierwotną rotundę powiększono o czworoboczną nawę, być może wtedy też wzniesiono sąsiedni wieżowy budynek. Zabudowania te niszczone były co najmniej raz pożarem, który mógł być związany z okresem wojen husyckich. Kres funkcjonowania kościoła i osady nastąpił jednak około połowy XVI wieku, zapewne w toku wojen które zniszczyły także sąsiedni zamek.
Architektura
Kościół św. Piotra wraz z sąsiednimi zabudowaniami wzniesiono na jednym z trzech szczytów (Péterhegy) wydłużonego na linii wschód – zachód masywu Szandahegy. Zajmował on północno – zachodnie miejsce w stosunku do równego mu wysokością wzniesienia środkowego, usytuowanego na poziomie 545 metrów n.p.m. Wschodni skraj masywu zajmował natomiast zamek (Várhegy), oddalony o około 1,5 km od szczytu kościelnego.
Na szczycie Péterhegy w obrębie rowu otaczającego teren o wymiarach 68 x 65 metrów, znajdował się kompleks zabudowy o wymiarach 30 x 32 metrów, wyznaczony przez nieregularny w planie obwód muru obronnego, złożonego z pięciu prostych odcinków. Mur posiadał grubość około 1 metra, a po stronie południowej wzmocniony był budynkiem na rzucie prostokąta o wewnętrznych wymiarach 8 x 4,5 metra, mającym mury grubości 1,2 metra. Być może budynek miał formę wieży. Brama na dziedziniec, zapewne zwykły portal przebity w kurtynie muru, znajdowała się po stronie północnej. Na północnym – wschodzie funkcjonowało przejście przez pierścień przekopu. Imponujące obwarowania ziemne, zdwojone na odcinku północo – zachodnim, obejmowały obszar o stosunkowo łagodnym zboczu, który również nadawał się do osadnictwa.
Na środku dziedzińca o nieregularnym rzucie znajdowała się rotunda składająca z kolistej nawy oraz półkolistego prezbiterium o formie apsydy. Nawa wraz z prezbiterium miała zewnętrzną średnicę 6 metrów. Po pewnym czasie do rotundy dobudowano od zachodu nawę na rzucie prostokąta o długości 6-7 metrów, przy czym oś nowej części różniła się od osi rotundy z apsydą.
Stan obecny
Kościół i jego obwarowania nie zachowały się do czasów współczesnych. Ich wygląd odtworzony został na podstawie niewielkich reliktów, głównie partii fundamentowych, odkrywanych w trakcie badań archeologicznych i zachowanych na skalistym podłożu. Pozwoliły one poznać plan całego założenia za wyjątkiem zachodniego fragmentu muru o długości około 21 metrów, który musiał się obsunąć wraz ze stokiem wzgórza. Podobnie nie zachował się na tym odcinku wał ziemny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Guba S., Mordovin M., Nováki G., Sárközy S., Nógrád megye várai, Budapest 2017.
Karczag A., Séta a Szanda-hegyen, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2006.