Historia
Kościół pod zamkiem Szabolcs wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1067 roku. Pod koniec XI wieku zapewne miał już formę murowaną, gdyż w 1092 roku zwołano w mieście Szabolcs („in civitate Zabolcz”) synod pod przewodnictwem króla Władysława I Świętego, na którym zgromadzili się kapłani i dostojnicy z całego kraju. Kościół nie był wówczas budowlą parafialną, rezydował przy nim dziekan mający w pobliżu swą siedzibę.
W XIV wieku, w okresie posiadania miejscowych dóbr przez ród Olaszi, po raz pierwszy wspomniany został miejscowy ksiądz Péter, należący w 1333 roku do dekanatu Szabolcs biskupstwa egerskiego. Jak odnotowano, on też rok później płacił dziesięcinę o wysokości odpowiadającej średniej wielkości wsiom. Na początku XV wieku kościół w Szabolcs stał się kościołem parafialnym pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, co wymusiło konieczność dobudowania późnogotyckiej zakrystii.
Losy kościoła w okresie wczesnonowożytnym nie zostały odnotowane w przekazach pisemnych. Całkowicie zaniedbany budynek miał zostać po raz pierwszy gruntownie naprawiony dopiero w 1757 roku. Co ciekawe zgodnie z treścią kontraktu z kamieniarzem z Tokaju, wszystkie sześć kamiennych filarów jeszcze wówczas stało, a nawy boczne zapewne były przesklepione. Dopiero w 1847 roku popękały one na skutek trzęsienia ziemi na tyle, że trzeba było je rozebrać do poziomu nowej, podwyższonej posadzki. Zamurowano też południowe wejście i otwarto nowe od strony zachodniej. Być może wtedy rozebrano również zakrystię.
W 1900 roku kościół poddano gruntownej przebudowie. Zamiast dotychczasowego wejścia zachodniego, wykonano nowe wejście od wschodu przez apsydę, nad którym przebito nowe okno. Ponadto do zachodniej ściany budynku dostawiono wysoką, klasycystyczną dzwonnicę. Została ona wysadzona w powietrze w 1944 roku przez wycofujące się wojska niemieckie, co pociągnęło za sobą także zniszczenia średniowiecznych murów.
Architektura
Kościół zbudowano z kamienia łamanego oraz kwadr w narożnikach, na planie prostokąta, od wschodu zamkniętego półkolistą apsydą. Mury nie zostały opięte lizenami ani przyporami, a jedynie posadowione z każdej strony na nieco wysuniętym cokole. Elewacje zewnętrzne pokryte były tynkiem wapiennym, na tyle cienkim aby można było zobaczyć teksturę kamieni.
Oświetlenie kościoła zapewniały w nawie okna umieszczone od strony południowej, gdzie przebito cztery otwory, oraz od strony północnej, gdzie znajdowały się co najmniej dwa otwory. Ponadto okno umieszczono w apsydzie od południowego – wschodu, zapewne niewielki otwór funkcjonował też na osi apsydy. Pierwotnie wszystkie one były wąskie, półkoliście zamknięte, obustronnie rozglifione. Okna w korpusie przebito wysoko, tak że pod jednym z nich od południa można było umieścić portal wejściowy. Ściana zachodnia pierwotnie pozbawiona była otworów, ewentualnie okulus mógł się znajdować w partii szczytowej.
Szerokie wnętrze podzielone było za pomocą trzech par czworobocznych, kamiennych filarów na trzy nawy. Filary połączone były ze sobą oraz ze ścianą zachodnią i wschodnią arkadami. Były one na tyle masywne, że mogły podtrzymywać mury clerestorium, co sprawiałoby, że kościół miał formę bazyliki. Nawa główna zapewne nie była podsklepiona, ale szerokie jedynie na 1 metr nawy boczne mogły już przykrywać sklepienia. Półkopułą przykryta była apsyda. Nawę od apsydy oddzielała prosta arkada tęczy, przypuszczalnie o półkolistym zamknięciu. Elewacje wewnętrzne apsydy i arkady tęczy pokryte były na tynku barwnymi malowidłami figuralnymi, natomiast posadzka wykonana była z kamiennej okładziny.
W okresie późnego gotyku we wschodniej części ściany północnej przebito prostokątne przejście do dostawionej wówczas niewielkiej zakrystii o wymiarach 5,4 x 3,4 metra. Pomimo małych rozmiarów zakrystię wzmocniono od północy dwoma przyporami, rozmieszczonymi dość archaicznie prostopadle do dłuższej ściany. Ponadto w trakcie XV-wiecznej przebudowy zmienione zostało zwieńczenie arkady tęczy na odcinkowo zamknięte.
Stan obecny
Kościół został w dużym stopniu zniszczony w trakcie drugiej wojny światowej. Przeprowadzona później odbudowa stała się okazją do usunięcia większości nowożytnych modyfikacji jakie zniekształcały pierwotną bryłę i charakter budowli. Pozostawiono jedynie znacznie poszerzone okna, choć w pobliżu narożników wschodniego i zachodniego północnej elewacji nawy zobaczyć można niewielkie okienka z okresu romańskiego. Późnogotycka zakrystia nie zachowała się, zniszczony został także w okresie nowożytnym podział na trzy nawy, przez co obecna bryła kościoła może się znacznie różnić od pierwotnej, bazylikowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Németh P., Szabolcs, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.