Historia
Wieża Csíkvár przypuszczalnie zbudowana została w XIV wieku, w celu ochrony strategicznie ważnego mostu obok wioski Battyán. W średniowieczu dolinę rzeki Sárvíz można było przekroczyć tylko w kilku miejscach, w których przy mostach i przeprawach osiedlali się królewscy poborcy celni i straże. Budowa wieży w Battyán musiała mieć miejsce po 1279 roku, kiedy to niejaki Péter i jego krewni przybyli z Bökénysomlyó i zbudowali na Sárvíz most, ze szkodą dla kapituły Fehérvár. Zgodnie z późniejszą umową most miał zostać częściowo rozebrany i służyć wyłącznie do lokalnego ruchu pieszego, ale ostatecznie duże znaczenie przeprawy spowodowało, że w XIV wieku ustanowiono przy nim komorę celną. Myto z Battyány, czyli z mostu Csíkvár, było wówczas jednym z ważniejszych źródeł dochodów, co było zapewne jednym z powodów dla których w 1397 roku György Kővágó Örsi (Kővágóőrsi), szlachcic będący właścicielem Csíkvár, przyjął od nazwy wsi rodowe nazwisko Batthyány.
W pierwszej połowie XVI wieku, podczas podboju tureckiego, Csíkvár stało się placówką przygraniczną, mocno związaną z nieodległym Székesfehérvár. Gdy miasto wpadło w 1543 roku w ręce Turków, zdobywcy zajęli też Battyán i zmodernizowali wieżę strażniczą, między innymi budując nowe przypory oraz tworząc nowe stanowiska strzeleckie. Rozbudowali także otoczenie wieży, wzmacniając jej przedpole w związku ze wzrostem znaczenia artylerii. Według tureckich spisów podatkowych z 1558 i 1570 roku, muzułmanie podobnie jak wcześniejsi właściciele wieży, pobierali przy niej myto. W okresie 1568-1569 jej obronę zapewniało aż 109 ludzi. W 1601 roku podczas oblężenia Székesfehérvár, turecka straż poddała jednak Csíkvár bez walki, ale chrześcijanie już rok później musieli się wycofać. W kolejnych latach turecki garnizon liczyć miał od 54 do 58 żołnierzy. W 1686 roku wieża została podpalona przez chrześcijańskie wojska, a rok później, jedynie prowizorycznie odbudowana, poddana bez walki.
Po wypędzeniu Turków pod koniec XVII wieku Csíkvár wciąż posiadało znaczenie strategiczne, jako placówka na ważnej drodze do Székesfehérvár. Wieża przechodziła z rąk do rąk w 1704 roku, w czasie walk kuruców z wojskami cesarskimi. Po upadku powstania zewnętrzne fortyfikacje wieży usunięto. Zasypano system podwójnych rowów, wały zniwelowano, rozebrano mury obwodowe i palisady. Wieżę na szczęście pozostawiono, choć przekształcono ją na spichlerz, co wiązało się z przebiciem nowych otworów wentylacyjno – oświetleniowych. Kolejne zniszczenia w zabytkowej budowli odniesione zostały na skutek nalotów z czasu drugiej wojny światowej.
Architektura
Wieża zbudowana została na zachodnim brzegu rzeki Sárvíz, która wiła się leniwie w dolinie o szerokości około 12 km, na terenie otoczonym bagnami i podmokłymi, zalewowymi ziemiami. Wzniesiono ją na planie kwadratu, z kamienia łamanego, wzmacnianego w narożnikach większymi, obrobionymi kwadrami. Wieża otoczona była obwarowaniami drewniano – ziemnymi: fosą zasilaną wodami Sárvíz, wałem, zapewne też jakiegoś rodzaju palisadą. W XVI wieku obwarowania te zostały zdwojone. Zbudowano wówczas także kamienny mur osadzony na fundamencie z wbitych w podmokłe podłoże pali.
Wieżę od strony zewnętrznej wzmocniono w narożnikach ukośnie usytuowanymi czterema przyporami oraz kolejnymi czterema, wtórnymi przyporami z XVI wieku, umieszczonymi mniej więcej pośrodku każdej ze stron. Surowe elewacje przepruto jedynie wąskimi, pionowymi, szczelinowymi, skierowanymi we wszystkie strony otworami strzeleckimi, świadczącymi o powstaniu budowli przed upowszechnieniem się broni palnej, a także o nie pełnieniu przez nią funkcji mieszkalnych. Pierwotna wysokość wieży ze względu na podmokłe podłoże zapewne nie była wyższa niż dwa lub trzy piętra ponad przyziemiem, przy czym najwyższa kondygnacja mogła posiadać konstrukcję drewnianą lub szachulcową, o formie wysuniętego przed elewacje ganku. Wieża mogła być przykryta dachem gontowym lub dachówkowym, czterospadowym.
Wejście do wnętrza znajdowało się po stronie północno – zachodniej, na poziomie przyziemia. Funkcjonowało też wejście na poziomie pierwszego piętra, być może wtórne. Wewnątrz kondygnacje oddzielały drewniane stropy, pomiędzy którymi poruszano się za pomocą drabin lub drewnianych schodów. W przyziemiu znajdowała się studnia, zapewniająca czystą wodę na wypadek przedłużającego się oblężenia.
Stan obecny
Wieża w Szabadbattyán jest dziś zabytkiem unikatowym na terenie Węgier, jedyną zachowaną w tak dobrym stanie oprócz późniejszej wieży Dunaföldvár. W okresie nowożytnym wzmocnione zostały jej przypory, przekształcono też wnętrze, po raz ostatni w trakcie remontów z lat 70-tych XX wieku, gdy wprowadzono wielką, żelbetonową klatkę schodową, z jedną niepodzielną przestrzenią. Niestety przebite w czasach nowożytnych otwory zamurowane zostały maszynową cegłą, a nie kamieniem. Nie zachował się też oryginalny portal wejściowy. Obecnie w wieży funkcjonuje wystawa muzealnicza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hatházi G., Szabadbattyán-Csíkvár (Kula-torony), „Castrum Bene Egyesület IV Vándorgyűlése”, Túravezető 4 (1998).
Szászi J., A szabadbattyáni Csíkvár (Kula torony), “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám december, Pécs 2006.