Historia
Franciszkanie osiedlili się w Sopron około połowy XIII wieku, na skutek zapoczątkowanego wówczas intensywnego rozwoju miasta, z którego żebraczy zakon też chciał czerpać korzyści. Wraz z konwentami w Bratysławie i Szombathely klasztor w Sopron podlegał kustodii w Győr. W źródłach pisanych odnotowany został między innymi w 1278 roku, gdy wspomniano dwóch franciszkanów, oraz w związku z kapitułami prowincjalnymi jakie odbyły się w Sopron w 1340 i 1344 roku.
Budowę kościoła klasztornego przeprowadzono około 1260 – 1280 roku, przy czym prace rozpoczęto od prezbiterium, a następnie wzniesiono korpus nawowy. Do około 1330 – 1340 roku rozbudowano pierwotny prosty kapitularz, przykrywając jego wnętrze sklepieniem, co miało zapewne związek z przygotowaniami do przeprowadzenia w Sopron kapituły prowincjonalnej zakonu. Dużą przebudowę kościoła klasztornego przeprowadzono około 1380-1400, kiedy to po wyburzeniu północnej ściany nawy wzniesiono wieżę, nową dominantę rynku miejskiego z emporą patronacką na piętrze. Fundatorami tych prac mogła być bogata rodzina mieszczańska Gaissel, z której wywodził się ówczesny burmistrz Sopron, Miklós Gaissel, szwagier arcybiskupa Eszergomu. Prace natomiast mogła prowadzić strzecha budowlana która wzniosła wieżę kościoła franciszkańskiego w Bratysławie, a wcześniej pracowała przy katedrze św. Szczepana w Wiedniu. Na koniec średniowiecznego procesu budowy, w 1452 roku założono sklepienia w nawie kościoła.
W XIV i XV wieku klasztor prosperował i rozwijał się bez większych problemów, pomimo licznych sporów z parafią św. Michała. Prowadzone z nią procesy odnotowano między innymi w 1356, 1439, 1464 i 1519 roku. Zakonnicy cieszyli się w Sopron dużą popularnością nawet u schyłku średniowiecza, dzięki czemu do klęski pod Mohaczem nie musieli rezygnować ani nie byli pozbawiani dóbr, takich jak młyny, łąki, pola uprawne, winnice, a także płynących z nich dochodów. Co więcej mieszkańcy Sopron często wspominali franciszkanów w testamentach, przeznaczając część swych majątków na klasztor. Jedyną oznaką nadchodzącego upadku życia monastycznego mogło być zarządzenie króla Macieja Krowina z 1490 roku, nakazujące zreformowanie soprońskiego konwentu, choć jednocześnie w klasztorze wciąż prowadzono intensywne prace budowlane. W 1518 roku franciszkanie z Sopron wzięli udział w kapitule prowincjalnej w Varaždinie, gdzie podjęto decyzję o reformie klasztorów zakonu.
W połowie XVI wieku idee reformacji zaczęły przenikać do soprońskiego konwentu franciszkanów. Dawny kapitularz klasztorny zaczął służyć za kaplicę grobową, a kościół służył za miejsce organizacji zjazdów szlacheckich, odbywających się w 1553 roku i następnie w latach 1622, 1625, 1635 i 1681. W 1590 roku kościół uszkodzić miało trzęsienie ziemi, lecz zapewne nie spowodowało ono większych strat. Już w 1622 koronowała się w nim żona Ferdynanda II Habsburga, królowa Anna Gonzaga Eleonora. Trzy lata później w kościele franciszkańskim z powodu zarazy w Bratysławie arcybiskup Ostrzyhomia Péter Pázmány koronował Ferdynanda III.
W 1676 roku zabudowania klasztorne i kościół spustoszył wielki pożar miasta. Między innymi zniszczony został zachodni szczyt korpusu nawowego oraz wieżyczka na kalenicy dachu, zastąpione następnie barokowymi. W 1728 roku w klasztorze wybuchł jeszcze jeden pożar, co doprowadziło do kolejnych nowożytnych zmian architektonicznych, wprowadzanych do 1787 roku, kiedy to dekret cesarski rozwiązał zakon franciszkański. Mnisi opuścili Sopron, a zabudowania klasztorne przeznaczono na cele gospodarcze. Już jednak w 1802 roku zajęli je benedyktyni, za urzędowania których wpierw wyremontowano klauzurę, a na początku drugiej połowy XIX wieku poddano renowacji kościół. Po usunięciu w 1948 roku benedyktynów, klasztor przeznaczono na siedzibę kolegium.
Architektura
Klasztor franciszkanów zbudowano w Sopron bardzo nietypowo jak na średniowieczne zwyczaje, usytuowany został on bowiem wewnątrz miejskich murów obronnych, pośrodku północnej części rynku. Konwent składał się z kościoła klasztornego, od północy sąsiadującego z placem miejskim, od wschodu i zachodu z ulicami równoległymi do wzdłużnej osi miasta, a od południa z zabudowaniami klauzury, od końca XIV wieku otaczającymi wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz.
Kościół klasztorny wzniesiony został jako trójprzęsłowa, trójnawowa hala na planie kwadratu, a więc posiadał trzy nawy równej wysokości, przykryte wspólnym dachem dwuspadowym. Od wschodu korpus sąsiadował z prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamkniętym wielobocznie (pięć boków ośmioboku). W ostatniej ćwierci XIV wieku po północnej stronie nawy, na wysokości środkowego przęsła, zbudowana została smukła wieża, posiadająca rzut czworoboku do wysokości nieco powyżej gzymsu koronującego korpusu kościoła, a wyżej zbudowana na planie ośmioboku, zwieńczona ostrosłupową iglicą.
Elewacje kościoła opięte zostały z trzech stron uskokowymi przyporami, za wyjątkiem ścian południowych, sąsiadujących z zabudowaniami klasztornymi. Pomiędzy nimi umieszczono ostrołuczne, profilowane okna maswerkowe, dwudzielne i trójdzielne w prezbiterium, wypełniające prawie całą przestrzeń między szkarapami, a nieco węższe, dwudzielne i jednodzielne w korpusie nawowym. W prezbiterium parapety okien osadzono na gzymsie kapnikowym. Gzymsami rozdzielono też elewacje wieży, której część ośmioboczną przepruto smukłymi oknami lancetowatymi. Każde okno na najwyższym piętrze zwieńczono szczytem z kwiatonem i małym czworobocznym otworem. Drugim charakterystycznym elementem wieży stała się galeria na jej ostrosłupowym hełmie, osadzona na profilowanych wspornikach pomiędzy którymi utworzono arkadki wypełnione trójliśćmi. Motywami maswerkowymi ozdobiono też balustradę galerii, dzięki czemu bardzo przypominała ona nieco większe galerie na wieżach katedry św. Szczepana w Wiedniu. Cała wieża mogła być natomiast wzorowana na nieco starszej wieży franciszkańskiego kościoła w Bratysławie.
Pierwotne wejście do kościoła znajdowało się na osi nawy głównej w ścianie zachodniej. W płytkim ryzalicie z trójkątną, profilowaną wimpergą osadzono tam ostrołucznie zamknięty portal z trzema smukłymi kolumienkami z dwóch stron, umieszczonymi na zdobionych cokołach i bazach oraz zwieńczonymi kapitelami z dekoracją roślinną. Gładki tympanon portalu ujęto fryzem z płaskorzeźbionych liści. Po wzniesieniu wieży główną elewacją kościoła stała się część północna, skierowana ku rynkowi, zamiast ściany zachodniej, pierwotnej wejściowej. Spowodowało to zmiany w organizacji wnętrza kościoła z wymuszoną nową osią na linii północ – południe, gdzie z jednej strony funkcjonowało nowe wejście w przyziemiu wieży, a naprzeciwko przejście do krużganka klauzury. Ostrołukowy, bogato profilowany portal w wieży ozdobiono płaskorzeźbionymi pinaklami osadzonymi na konsolach o formie ludzkich głów (kobiety i mężczyzny), a także wysoką, trójkątną wimpergą ze zdobieniami na krawędziach (przypominającymi skrzydlate stwory) i kwiatonem na szczycie, na którym umieszczono tarczę herbową z wizerunkiem kozła.
Przyziemie wieży jako jedyną jej część podsklepiono. Pomieszczenie na piętrze wieży otwarto na nawę wielką arkadą, prawdopodobnie służącą za emporę patronacką. Na początku XV wieku większą emporę muzyczną wstawiono w zachodnią część kościoła. Rozpostarto tam pomiędzy dwoma XIII-wiecznymi filarami trzy bogato profilowane arkady, dwie skrajne ostrołuczne i środkową półkolistą, nad którymi umieszczono balustradę maswerkową z motywem czwórliści. Po jej przeciwnej stronie już od początku funkcjonowania kościoła znajdowało się lektorium, oddzielające część przeznaczoną dla świeckich (korpus nawowy), od części dostępnej tylko dla zakonników (prezbiterium). Jego piętro zapewne służyło także za ambonę.
Prezbiterium kościoła przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma prostokątnymi przęsłami oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Żebra opuszczono na cylindryczne, masywne służki, zgrupowane w wiązki i podwieszone na konsolach na wysokości parapetów okiennych. Korpus nawowy początkowo przykryty był drewnianym stropem. Na początku drugiej połowy XV wieku rozpostarto nad nim sklepienia krzyżowo – żebrowe oparte na czterech cylindrycznych filarach. Żebra opuszczono na ścianach na obłe służki a na filarach zawieszono wysoko w strefie kapitelowej na konsolach o bogatej dekoracji roślinnej i figuralnej.
Najwcześniejsze zabudowania klasztornej klauzury utworzyły skrzydło wschodnie, sąsiadujące od południa z prezbiterium kościoła. W przyziemiu mieściło ono od północy niewielką kaplicę z trójbocznym zamknięciem, następnie początkowo prosty kapitularz, miejsce zgromadzeń i obrad konwentu, a dalej co najmniej jedno pomieszczenie, być może o funkcji fraterni. Na piętrze, sądząc po grubych murach obwodowych, usytuowane były cele dormitorium, dostępne schodami z południowo – wschodniego narożnika późniejszego krużganka. W klasztorze funkcjonować musiał także refektarz z sąsiednią kuchnią, być może usytuowane w skrzydle południowym.
Kaplica w skrzydle wschodnim zapewne pełniła funkcje liturgiczne do czasu ukończenia prezbiterium. Była przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a jej osadzone na wspornikach żebra były proste, być może o ostrych krawędziach. Łuk tęczy był również prostą arkadą, pod którą wykonano szerokie wsporniki. Około 1280 roku nastąpiła zmiana planów budowy prezbiterium kościoła, które postanowiono podsklepić i w tym celu opięto przyporami. Przez to południowo – wschodnia przypora wbudowana została w przestrzeń kaplicy w linii łuku tęczy. Wykorzystano ją do utworzenia wnęki na ścienną półkę, a następnie wyrzeźbiono w południowo – zachodnim narożniku piscinę. W połowie XV wieku zamknięto nieregularną przestrzeń przed kaplicą, przykrywając ją sklepieniem gwiaździstym bez żeber i łącząc z krużgankiem. Zniszczeniu uległo wówczas znajdujące się tam XIV-wieczne malowidło ścienne ze sceną Golgoty. W południowo – zachodnim narożniku pomieszczenia zbudowano schody, wiodące na piętro lektorium.
Kapitularz pierwotnie miał rzut wydłużonego trapezu przykrytego drewnianym stropem. Około 1340 roku gruntownie przekształcono go, tworząc dwunawową salę na planie prostokąta. Dzięki regularnemu układowi wnętrze mogło zostać podsklepione na dwóch środkowych, ośmiobocznych filarach. Ponadto od wschodu środkowe przęsło otwarto na ryzalit nowej kaplicy, oświetlany trzema oknami (po jednej w każdej ze ścian). Sklepienie kapitularza osadzono na wspornikach zdobionych przedstawieniami figuralnymi (postacie ludzkie, mityczne stwory, zwierzęta), ukazującymi symbolicznie główne grzechy. Między 1360 a 1406 rokiem kaplicę kapitularza oflankowano od północy i południa dwoma kolejnymi, podobnymi kaplicami, przez co wschodnia elewacja stała się ponownie prosta. Każdą z kaplic przykryło pojedyncze przęsło sklepienia krzyżowo – żebrowego. Około połowy XV wieku boczne kaplice kapitularza ozdobiono malowidłami ściennymi (figuralnym w północnej, kotarowym w południowej), pomalowano także żebra i gurty sklepienia.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół franciszkański (popularnie zwany Kościołem Kozła od herbu na portalu wejściowym) oraz kapitularz dawnej klauzury konwentu, należą do wybitnych osiągnięć węgierskiego gotyku. Obydwie te części wciąż posiadają układ uzyskany na skutek rozbudowy z okresu gotyku, przy niedużej ilości nowożytnych przekształceń. Te ostatnie dotknęły elewację zachodnią kościoła gdzie przebito nowe okna i przebudowano szczyt, oraz częściowo wnętrze świątyni w które wprowadzono wystrój barokowy (wyposażenie i malowidła). O wiele bardziej drastycznie przebudowano pozostałą część zabudowań klasztornych, zwłaszcza skrzydła południowe i zachodnie oraz krużganek.
Od strony zewnętrznej spośród średniowiecznych elementów najbardziej zwraca uwagę wieża kościoła, z jej licznymi nawiązaniami do franciszkańskiej budowli z Bratysławy czy katedry wiedeńskiej. Zachował się również portal zachodni nawy głównej oraz okna z gotyckimi maswerkami. Wewnatrz wzrok przyciągają sklepienia kościoła z bogatymi zdobieniami wsporników i konsolami z baldachimami na filarach międzynawowych, chór muzyczny z XV wieku, czy empora na piętrze wieży, a także sklepienia i trzy maswerkowe okna wschodnie kapitularza. W nawie południowej kościoła zachowała się zdobiona ślepymi, trójlistnymi maswerkami ambona, związana z osobą Jana Kapistrana.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bartos G., Megjegyzések a soproni ferences templom és kolostor építéstörténetéhez [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.
Bereczki Z., The single Gothic towers of the two Franciscan churches of Bratislava and Sopron and their possible connections to Vienna, „Ars”, vol. 53 issue 2, 2020.
Gabrieli G., Nemes A., A soproni ferencesek kápolnája és káptalanterme (építéstörténeti vázlat), „Soproni Szemle”, évfolyam 66, szám 1, 2012.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, red. L.Gerevich, Budapest 1990.
Neumann T., A soproni ferences kolostor a középkor végén [w:] Nyolcszáz esztendős a ferences rend. Tanulmányok a rend lelkiségéről, történeti hivatásáról és kulturális-művészeti szerepéről, Budapest 2013.