Historia
Zamek Sátoraljaújhely (pierwotnie zwany Patak, Nagypatak, Sátorhegy, Újhelyvára) został zbudowany w latach 1242-1261, a po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1261 roku, w królewskim przywileju miejskim Újhely. Była to własność królewska, siedziba urzędnika pełniącego władzę nad lasami Patak. Budowa zamku trwała jeszcze w 1262 roku, ponieważ w tym czasie Stefan, syn króla Beli IV, podarował wieżę ispánowi (komesowi) Mihályowi, której wznoszenie rozpoczął, ale nie ukończył. Już dwa lata później zamek był oblegany, kiedy to księżniczka Anna Arpadówna, siostra królewicza Stefana, schwytała jego rodzinę.
Prawdopodobnie około 1327 roku król Robert I przekazał zamek Jánosowi Bobonicsowi w zamian za posiadłości w Slawonii, ale już w 1334 roku Sátoraljaújhely powróciło do króla. W 1390 roku król Zygmunt Luksemburczyk podarował zamek Miklósowi Perényi, banowi Szörény, w zamian za zamek Érsomlyó w komitacie Krassó. Wraz ze śmiercią jego syna, Miklósa Patak, gałąź rodu dzierżąca Sátoraljaújhely wymarła, a w 1428 roku zamek ponownie przeszedł w ręce monarchy węgierskiego. W 1429 roku król podarował go rodowi Pálóczi w zamian za zamki Sempte i Szakalya.
Ród Pálóczi posiadał zamek do 1526 roku, kiedy to w czasach chaosu i walk wewnętrznych po klęsce pod Mohaczem zajął go Péter Perényi, a od niego na początku 1528 król Jan Zápolya. W 1529 roku Sátoraljaújhely zajęły wojska Ferdynanda Habsburga, dzięki czemu budowla wróciła w ręce Pétera Perényi. Ten około początku lat 30-tych XVI wieku miał zamek wzmocnić i przebudować. Wydaje się jednak, że już w 1537 roku Sátoraljaújhely zostało z nieznanych powodów zniszczone. Mogli tego dokonać zwolennicy Ferdynanda, ale mógł też sam Perényi zniszczyć zamek, ponieważ w tamtym okresie otwarcie przeszedł na stronę króla Jana. Utrzymanie pozbawionego większego militarnego znaczenia zamku było kosztowne, a sam Perényi zapewne nie chciał, aby wpadł on w ręce jego przeciwników. Zamek jako zniszczony został odnotowany w 1538 roku.
Architektura
Zamek zbudowano na jednym z najdalej na wschód wysuniętych wzgórz pasma Gór Zemplińskich. Wzgórze to, tworzące odrębny szczyt połączony przełęczą z leżącą na zachodzie górą Sátorhegg, oraz nieco niższe od pozostałych wzniesień masywu, stanowiło wydłużony grzbiet o stromych i trudno dostępnych z każdej strony stokach. Naturalne warunki terenowe były na tyle dobre, iż nie było nawet potrzeby tworzenia na szczycie rozbudowanych obwarowań ziemnych. Jedynie pod wschodnią krawędzią wysoczyzny, na poziomie około 12 metrów niżej, utworzono ziemny wał o długości 100 metrów, a kraniec północno – zachodni chroniony był dwoma krótkimi rowami i kolejnym, położonym około 45 metrów dalej i 10 metrów niżej, pod niewielką grupą skał.
Zamek zajął obszar terenu o wymiarach około 95 x 25 metrów, wydłużony na linii północny – zachód, południowy – wschód. Obronę zamku zapewniała pojedyncza linia muru poprowadzona wzdłuż krawędzi stoków wzgórza, zaoblona na krańcu południowo – wschodnim, zwężająca się po stronie północno – zachodniej. Z obu tych stron znajdowały się wieże: pierwsza prawdopodobnie kolista, druga na rzucie trójkąta. Wieża północno – zachodnia posiadała wymiary 5,6 x 7,1 x 7,1 metra, była więc w planie trójkątem równoramiennym. Jej najkrótsza ściana skierowana była w stronę dziedzińca i mieściła pośrodku półkolisty portal wejściowy, zamykany ryglem blokowanym w otworze w murze. Wewnatrz jej kondygnacje prawdopodobnie rozdzielały drewniane stropy.
Po południowej stronie wieży trójkątnej znajdował się czworoboczny budynek, być może o formie wieży (posiadał grube mury). Znajdował się on w całości na terenie dziedzińca, nie wystając przed dwie sąsiednie kurtyny muru. Wnętrze jego przyziemia podzielone było na trzy bardzo wąskie przestrzenie, zapewne o funkcji magazynowej. Wyższa kondygnacja mogła już pełnić funkcje mieszkalne, była bowiem ogrzewana kamiennym piecem. Od strony wschodniej z budynku czy też wieży wybiegał trzeci, duże cieńszy odcinek muru, który zapewne odgradzał północno – zachodnią część zamku przed trójkątną wieżą, tworząc niewielki dziedzińczyk.
Środkową część zamku zajmował najobszerniejszy dziedziniec, przypuszczalnie wypełniony drewnianą lub szachulcową zabudową gospodarczą i pomocniczą (stajnie, spichrze, składy itp). Na ten dziedziniec musiała od południowego – zachodu prowadzić główna brama wjazdowa zamku, być może umieszczona w budynku bramnym lub wieży bramnej. Od południowego – wschodu dziedziniec ograniczony był dużym, poprzecznym budynkiem, odgradzającym środkową część zamku od południowo – wschodniego, zaoblonego krańca. Budynek poprzeczny prawdopodobnie był głównym domem mieszkalnym na zamku. W przyziemiu dzielony był na trzy pomieszczenia, z których środkowe stanowiło sień przejazdową łączącą dwa dziedzińce. Od strony północno – wschodniej mógł być połączony z krótszym skrzydłem umieszczonym wzdłuż kurtyn muru obronnego.
Stan obecny
Zamek jest dziś słabo zachowaną ruiną, stopniowo poznawaną w trakcie usuwania przez archeologów przykrywających ją pokładów ziemi i gruzu. Obecnie najlepiej rozpoznaną jest północno – zachodnia część z reliktami wieży trójkątnej i pobliskim wieżowym budynkiem czworobocznym. Ujawniono też środkową część zamku z dawnym budynkiem mieszkalnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Nováki G., Sárközy S., Borsod–Abaúj–Zemplén megye várai az őskortól a kuruc korig, Budapest-Miskolc 2009.
Hegyi D., Régészeti kutatások a sátoraljaújhelyi várban 2015-2017 között, „Castrum 21”, 1-2/2018.