Historia
Pierwszy, romański kościół we wsi Rakacaszend (pierwotnie zwanej Szend) zbudowany został około XII wieku. Około połowy XIII wieku początkowa, bardzo mała budowla najpewniej przestała wystarczać miejscowej społeczności, gdyż powiększona została o nową, późnoromańską nawę i prezbiterium, przy czym dość nietypowo starego kościoła nie rozebrano a połączono z nowszą częścią, zapewne przekształcając w kaplicę.
W 1273 roku po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych wieś, a sam kościół dopiero w spisie dziesięcin papieskich z lat 30-tych XIV wieku, kiedy to wieś znajdowała się w rękach rodu Thekusów, przybyłych na okoliczne ziemie po najeździe mongolskim. Około połowy XIV wieku i następnie na przełomie XIV i XV wieku kościół pokryto malowidłami ściennymi, przypuszczalnie z okazji przejścia budowli pod patronat nowych właścicieli wsi z rodu Kovács.
W okresie nowożytnym, gdy kościół przeszedł na własność gminy protestanckiej, jego północna część zaczęła służyć za kruchtę. W XVII wieku wymieniono strop w nawie, ale nie przeprowadzano jeszcze żadnych większych modyfikacji budowli, za wyjątkiem małego aneksu dostawionego od zachodu do kaplicy. W 1820 roku północna, starsza część kościoła znajdowała się już w stanie ruiny, przez co ówcześni przedstawiciele Kościoła Reformowanego postanowili ją zburzyć. Ponadto w XIX wieku przedłużono XIII-wieczną część kościoła ku zachodowi i przebito nowe wejście. W 1965 roku na skutek uderzenia pioruna ujawnione zostały średniowieczne malowidła.
Architektura
Kościół z XII wieku został zbudowany z cegły na podmurówce z kamienia łamanego. Usytuowano go na cyplu w zakolu rzeki Rakaca. Była to niewielka budowla składająca się z krótkiej, prawie kwadratowej w planie nawy o wewnętrznych wymiarach zaledwie 4 x 4,8 metra oraz prezbiterium po stronie wschodniej w postaci podkowiastej apsydy wielkości 3,2 x 2,8 metra. W zachodniej części nawy prawdopodobnie funkcjonowała dwuprzęsłowa empora, podparta na pojedynczym, czworobocznym filarze. Oświetlenie zapewniały trzy małe, prawie szczelinowe okna przebite od południa oraz otwór wschodni na osi apsydy. Były one zamknięte półkoliście, rozglifione. Wejście wiodło przez półkolisty portal osadzony w południowej ścianie nawy. Pierwotna posadzka kościoła składała się z mniejszych otoczaków rzecznych.
W połowie XIII wieku do południowej ściany nawy dostawiony został drugi, późnoromański kościół, usytuowany w ten sposób, iż ściana ta po wzmocnieniu łamanym kamieniem stała się zarazem murem nowej, większej, prostokątnej nawy o wymiarach wnętrza 8 x 5,5 metra. Od wschodu kościół uzyskał wydzielone prezbiterium na rzucie węższego i krótszego czworoboku, sięgającego mniej więcej linii apsydy pierwszej świątyni. Od zachodu nawa późnoromańska była dłuższa od romańskiej o kilka metrów. Zaczynała się pełną (pozbawioną portalu) ścianą o lekkim zaobleniu. Wejście do kościoła romańskiego w XIII wieku stało się przejściem pomiędzy obydwiema budowlami.
Wnętrze kościoła z XIII wieku przykryto drewnianym stropem nad nawą oraz półkolistą kolebką nad prezbiterium, lekko poszerzającym się po stronie wschodniej. Oświetlenie zapewniały trzy wysoko przebite okna południowe w nawie, wszystkie bardzo wąskie, szczelinowe, osadzone w półkolistych wnękach o obustronnych rozglifieniach. Po jednym podobnym, ale jednostronnie rozglifionym i nieco większym oknie umieszczono w ścianie południowej i wschodniej czworobocznego prezbiterium. Na północy znajdowały się trzy stare okna kościoła romańskiego ale nie dawały one żadnego światła, przez co północna część, odtąd służąca za kaplicę, tonęła w mroku. Proste wnętrze kościoła południowego wyposażono we wnękę z półkolistym łukiem pod siedzisko w ścianie prezbiterium.
Stan obecny
Starszy kościół północny zachował się w większości na poziomie fundamentów, uczytelnionych na powierzchni gruntu po przeprowadzeniu badań archeologicznych. Przetrwała jedynie ta jego część do której przyłączono późniejszy kościół, a więc południowa ściana nawy wraz z odtworzonymi trzema oknami i pozostałościami portalu, dziś prezentowanego w ścianie południowej prezbiterium drugiego kościoła. Kościół z XIII wieku przetrwał w lepszym stanie, ale zburzona została jego zachodnia ściana w trakcie przedłużania nawy o półkolistą, nowożytną apsydę z pokrytą gontem wieżyczką na górze. Dobudowanie apsydy wraz z przebiciem wejścia w prezbiterium (obecnie zamurowane) przekształciło orientację kościoła. We wschodniej części kościoła na trzech ścianach zachowały się fragmenty średniowiecznych malowideł.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hajdú I., Rakacaszend református templomának 14. századi freskói [w:] A Miskolci Egyetem Bölcsészettudományi Kara tudományos diákköri közleményei 2, 2001-2001, évi dolgozatok, Miskolc 2003.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Pálóczi-Horváth A., A rakacaszendi református templom régészeti kutatása, „Communicationes Archaeologicae Hungariae”, Budapest 1984.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.