Historia
Mały kościół pod wezwaniem św. Piotra Apostoła został zbudowany w drugiej ćwierci XIII wieku, około 1230 – 1240 roku. W drugiej połowie XIV wieku kościół uległ spaleniu, ale został wyremontowany i dodatkowo udekorowany zewnętrznymi i wewnętrznymi malowidłami. W XV wieku kościół najwyraźniej był już zbyt mały dla miejscowej społeczności, przeprowadzono bowiem jego przebudowę i powiększono znacznie prezbiterium. Dostawiono również zakrystię. W XVI wieku, w obliczu zagrożenia najazdami tureckimi, kościół ufortyfikowano. Przeszedł on na początku następnego stulecia w ręce protestantów, którzy posiadali go do 1732 roku. Okres renesansu i baroku budowla przetrwała bez większych przekształceń, przeprowadzano jedynie doraźne remonty. Dopiero w XIX stuleciu kościół popadł w zaniedbanie i pod koniec tamtego stulecia znalazł się w stanie bliskim ruiny. Remonty zabytku przeprowadzono w okresie międzywojennym oraz w latach 70-tych i 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły i kamienia wykorzystanego przy detalach architektonicznych (portal). Usytuowano go na wzgórzu górującym nad osadą. Początkowo była to romańska, bardzo mała, jednonawowa budowla na planie krótkiego prostokąta, od wschodu zamknięta półkolistą apsydą, a od zachodu wyposażona w smukłą, czworoboczną wieżę na osi, częściowo wtopioną w korpus. Mury kościoła wzmocnione były czterema narożnymi lizenami oraz dwoma kolejnymi umieszczonymi mniej więcej w 2/3 długości elewacji północnej i południowej. W dolnej partii murów pomiędzy lizenami przebiegał profilowany rowkiem cokół, w górnej natomiast zdwojony fryz arkadkowy oraz fryz ząbkowy z ukośnie ustawionych cegieł, nad którym utworzono wielorzędowy romański gzyms podokapowy. Fryz arkadkowy zdobił też najwyższą kondygnację wieży. Przypuszczalnie podobnie dekorowana była apsyda, natomiast ścianę zachodnią pomiędzy wieżą a narożnymi lizenami zwieńczono półkolistymi ślepymi arkadami.
Kościół oświetlały bardzo wąskie, szczelinowe okna, osadzone w półkoliście zamkniętych, obustronnie rozglifionych wnękach. Trzy takie okna przebito od południa w ścianie nawy, a jedno na osi lub trzy w układzie promienistym zapewne doświetlały apsydę. Wyróżnione zostało okno wschodnie nawy, jako jedyne ozdobione w glifie i wzdłuż krawędzi wnęki falistym wzorem. Ściana północna nawy tradycyjnie dla okresu średniowiecza pozbawiona była otworów okiennych. Wieżę przepruto z każdej strony biforalnym przeźroczem. Każde z nich osadzone zostało w czworobocznej wnęce z gzymsem wykonanym z formowanych cegieł. Dodatkowo od południa w wieży przebito okulus o uskokowym ościeżu.
Wejście do kościoła prowadziło poprzez nawę, przez portal osadzony w ścianie południowej między lewą a środkową lizeną. Pierwotnie znajdował się on w płytkim ryzalicie zwieńczonym trójkątną wimpergą, wchodzącą szczytem pomiędzy dwa okna. Sam portal miał uskokowe, bogato zdobione ościeża, zamykające półkolisty tympanon, pierwotnie udekorowany wizerunkiem skrzydlatego smoka i baranka trzymającego krzyż. Portal prawdopodobnie złożono w pośpiechu lub bez nadzoru mistrza kamieniarskiego, gdyż robotnicy wstawili niedopasowane do otworu fragmenty, zaś szczeliny pomiędzy otworem a kamiennym ościeżem zniwelowali kawałkami cegieł ułożonych w romańskiej zaprawie.
Wewnątrz nawy kościoła, w jej zachodniej części, mieściła się empora wsparta na pojedynczym filarze. Jej przyziemie zostało podsklepione, a piętro mogło być dostępne przez proste, drewniane schody umieszczone przy północnej ścianie nawy. Elewacje wewnętrzne nawy podzielone były czterema półkolistymi niszami od północy i dwiema od południa. Nie były to sedilia do siedzenia, ale z pewnością pełniły funkcję dekoracyjną, powiększającą przestrzeń. Wnętrze apsydy pokryte było barwnymi malowidłami, polichromie zdobiły też od około XIV wieku zewnętrzne elewacje kościoła.
W XV wieku usunięta została apsyda, a na jej miejscu zbudowano nowe prezbiterium, składające się z pojedynczego przęsła prostokątnego i nietypowo półkolistego zamknięcia na wschodzie, być może nawiązującego do starszej apsydy. Nową część od południa wsparto dwoma przyporami, zaś od północy aneksem zakrystii. Wewnątrz romańską nawę od gotyckiego prezbiterium oddzielono wielouskokową, zamkniętą ostrołukiem arkadą tęczy, z wysokim cokołem i archiwoltą opartą na gzymsach impostowych. W późnym okresie średniowiecza kościół mógł pełnić funkcje obronne, był bowiem otoczony obwałowaniami.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego formę romańską w części zachodniej i gotycką w partii wschodniej. Uniknął większych przekształceń nowożytnych, dzięki czemu pozostaje jednym z najcenniejszych średniowiecznych zabytków na terenie zachodnich Węgier. Cenne są zwłaszcza wysokiej jakości detale architektoniczne wykorzystujące ceglane kształtki, pozostałości polichromii, a nawet portal południowy nawy, pomimo pewnej niefrasobliwości w jego osadzaniu w murze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gömöri J., Vályi K., Őriszentpéter-rk. templom, „Régészeti Füzetek”, I/33, Budapest 1980.
Heckenast J., Az őrségi Árpád-kori templomok, „Savaria – A Vas Megyei Múzeumok értesítője”, 22/4 (1995-1998), Szombathely 1999.
Valter I., Az öriszentpéteri római katolikus templom kutatása, „Savaria – A Vas Megyei Múzeumok értesítője”, 22/4 (1995-1998), Szombathely 1999.