Historia
Nie wiadomo kiedy zbudowane zostały pierwsze obwarowania o słowiańskiej nazwie Novigrad, będącej wyrazem dwujęzyczności żyjącej tam słowiańsko-bułgarskiej ludności. Z tego powodu niekiedy szukano początków zamku jeszcze w IX wieku, przed podbojem węgierskim, choć najprawdopodobniej pierwsze budowle na wzgórzu, które strzegło dworu książęcego w dolinie przed ewentualnymi atakami z północy, a później kontrolowało drogę z Vác do miast górniczych, powstały już pod panowaniem Arpadów. „Nowy zamek” (węgierskie Újvár) w źródłach pisanych pojawił się po raz pierwszy w XII wieku, a następnie coraz powszechniej występował w XIII wieku (w 1108 roku Novgradensis, w 1138 Naugrad, w 1200 Nougrad, w 1210 Nogradiensi, w 1217 Nevgrad, w 1240 Neugrad, w 1246 Neograd).
W XIII wieku Nógrád był siedzibą królewskiej administracji i ważnym ośrodkiem obronnym. Ta druga funkcja po raz pierwszy wystawiona została na poważną próbę w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 – 1242 roku. Nógrád prawdopodobnie został wówczas zdobyty, gdyż nie odnotowano go na liście zamków, które odparły atak koczowników. Zniszczenie zamku i sąsiedniej osady, następnie stopniowe rozdawanie królewskich ziem oraz powstanie komitatu były czynnikami, które wpłynęły na to, że Nógrád nie odzyskał dawnego znaczenia. Ze względu na masową budowę zamków rozpoczętą w całym kraju po najeździe mongolskim, oraz przesunięcie centrum komitatu na północ, zamek utracił gospodarcze i militarne znaczenie.
W drugiej połowie XIII wieku Nógrád przeszedł na własność biskupów Vác, podarowany przez króla Władysława IV Kumańczyka. Przypuszczalnie biskupi rozpoczęli budowę kamiennego zamku, na miejscu drewniano – ziemnej warowni zniszczonej podczas najazdu mongolskiego. Wojskowe znaczenie zamku ponownie uwydatniło się w latach pięćdziesiątych XV wieku, gdy do południowej części komitatu Nógrád napłynęły pohusyckie zbrojne bandy i zagroziły samemu Nógrádowi. Wybudowali oni w pobliżu twierdzę Diósjenő, co przyspieszyło prace fortyfikacyjne zamku Nógrád, które zlecił biskup Vác Vince Szilassy, urzędujący w latach 1450 – 1474. Zagrożenie dla Nógrádu i dworu biskupiego ustało po tym, jak twierdza Diósjenő przestała być kontrolowana przez husytów w 1454 roku, jednak dopiero w 1459 roku zostali oni wypędzeni z pobliskiej Szandy.
W 1474 roku nowym biskupem Vác został Miklós Báthori, za którego dokonano rozbudowy zamku, traktowanego jako letnia rezydencja biskupia. W burzliwym okresie między śmiercią króla Macieja Korwina a klęską pod Mohaczem zmiany w architekturze nie mogły już być wielkie. Dopiero katastrofa z 1526 roku doprowadziła do ponownego wzrostu militarnego znaczenia Nógrádu, który pomimo, iż nadal był własnością biskupią, został obsadzony garnizonem wojsk królewskich. Wiosną 1544 roku, po zdobyciu Vác, Turcy wyruszyli na Nógrád, a załoga zamku na wieść o zbliżającej się armii tureckiej tchórzliwie uciekła bez próby obrony. Turcy przeprowadzili na zamku znaczące prace fortyfikacyjne, zaś zarządzający nim bejowie mieli za zadanie najeżdżać i opodatkować górnicze miasta Górnych Węgier. Chrześcijanie pod wodzą Miklósa Pálffy odbili Nógrád w 1594 roku. Po trzydniowym oblężeniu i zajęciu zewnętrznych obwarowań, Turcy poddali się, gwarantując sobie bezpieczny odwrót.
W latach 1594 – 1663 zamek stał się ważną, tymczasową siedzibą dla kościelnych hierarchów, ponieważ Vác zajęli Turcy, a Nógrád było jedyną stosunkowo bezpieczną chrześcijańską twierdzą w regionie. Sami biskupi mieszkali w Bratysławie, Trnavie czy Nitrze, natomiast w Nógrádzie zazwyczaj zastępowali ich proboszczowie miejscowej parafii (vicarius). W 1598 roku Turcy bezskutecznie oblegali Nógrád, rok później okoliczne tereny spustoszyli Tatarzy, a Turcy ponownie przez krótki czas oblegali zamek. Po tych kilkukrotnych atakach przeprowadzono remont i modernizację zniszczonych, a zarazem przestarzałych obwarowań, wprowadzając na ich miejsce nowożytne fortyfikacje bastionowe.
W 1619 roku zamek zajął Gábor Bethlen, książę Siedmiogrodu, przywódca powstania antyhabsburskiego podczas wojny trzydziestoletniej. W 1626 roku kapitan Nógrádu Pál Esterházy odparł tureckie oblężenie, ale w 1642 roku zamek zniszczył pożar nie związany z działaniami militarnymi. W 1655 roku sejm podjął decyzję o wzmocnieniu zamku. Pomimo tego Nógrád po miesięcznym oblężeniu wpadł w 1663 roku w ręce Turków. W 1683 roku bezskutecznie próbowały go odbić oddziały polskich wojsk króla Jana Sobieskiego. Ostatecznie Turcy sami porzucili zamek po pożarze z 1685 roku, wcześniej niszcząc to czego nie spustoszył ogień. Opuszczone ruiny zamku były jeszcze wykorzystywane przez kuruców w trakcie antyhabsburskiego powstania na początku XVIII wieku. Podjęli oni próbę odbudowy jego umocnień, ale prace te były niewystarczające i po 1710 roku zamek całkowicie porzucono.
Architektura
Zamek zbudowany został na samotnym wzgórzu pochodzenia wulkanicznego, wysokim na 292 metrów n.p.m., w planie zajmującym obszar około 350 x 250 metrów, które wznosiło się około 60 metrów nad strumieniami Lókos po stronie północnej i Feketevíz na południu. Nieregularny kształt warowni dostosowany został do formy stożka wzgórza, na którym w najwyższym miejscu utworzono zamek górny o wymiarach 50 x 30 metrów, oraz podzamcze wielkości około 140 x 90 metrów. Droga prowadząca do zamku zbliżała się spiralami, coraz mniejszymi i wyższymi zakolami utworzonymi po północno – wschodniej części wzniesienia.
W drugiej połowie XV wieku zamek górny składał się z nieregularnego obwodu muru obronnego, którego proste i lekko zaoblone kurtyny otaczały niewielki dziedziniec o lekko wydłużonym na linii wschód – zachód, z grubsza owalnym w planie kształcie. Narożnik południowo – zachodni zajmowała wolnostojąca, czworoboczna wieża mieszkalna o wymiarach 9 x 14 metrów, wzniesiona z łamanego kamienia, ale z narożnikami wzmocnionymi dokładnie opracowanymi kwadrami. Posiadała co najmniej trzy kondygnacje z wnętrzami ogrzewanymi kominkami i oświetlanymi przez ostrołucznie zamknięte oraz czworoboczne okna. Na zachód od niej dziedziniec wypełniały kolejne zabudowania mieszkalne, co charakterystyczne od południa i zachodu nie przystawione do muru obronnego, ale pozostawiające bardzo wąskie międzymurze. Jedynie skrzydło północne zespolone było z kurtyną. Od wschodu sąsiadowało ono z czworobocznym budynkiem bramnym przed którym w skale wyciosano przekop, nad którym przerzucono drewniany most wsparty na kamiennym filarze.
Podzamcze znajdowało się po zachodniej stronie zamku górnego, ale zewnętrzny obwód obwarowań obiegał wzdłuż krawędzi stoków wzgórza obie części zamku. Od XVI wieku obwarowania te składały się z muru o grubości 1,8 metra, wzmocnionego w północnej, najbardziej zagrożonej części dwoma podkowiastymi basztami. Baszty te kontrolowały drogę dojazdową do zamku, pnącą się poniżej po stokach, aż do czworobocznego budynku bramnego w północno – zachodniej części podzamcza, usytuowanego w miejscu załamania muru. Baszty od strony wewnętrznej pozbawione były murowanych ścian, mogły być zamykane jedynie drewnianymi lub szachulcowymi przegrodami. Przystosowane były do użycia broni palnej. Również w XVI wieku zbudowano przed bramą zamku górnego i przekopem dzieło obronne na planie podkowy, zapewne przypominające barbakan, prostą ścianą skierowany w stronę rdzenia zamku.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny, przy czym szczególnie zdegradowany jest jego rdzeń, widoczny w postaci zwietrzałych reliktów dolnych partii murów. Pośród nich wyróżnia się jeden wysoki kikut narożnika dawnej wieży głównej. Z zewnętrznego pasa obwarowań przetrwały stosunkowo długie, choć obniżone w stosunku do pierwotnego odcinki kurtyn. W ich linii znajduje się jedna zadaszona baszta oraz pozostałości budynku bramnego. W całości odrestaurowany został bastion zachodni, jest on już jednak nowożytnym dziełem obronnym z XVII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hausel S., Nógrádvár, Nógrád 2000.
Majcher T., Várkutatás Nógrád megyében, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám december, Pécs 2007.
Feld I., Guba S., Mordovin M., Nováki G., Sárközy S., Nógrád megye várai, Budapest 2017.