Historia
Osady u podnóża góry Szársomlyó zaczęły pojawiać się w źródłach pisanych w pierwszej połowie XIII wieku, głównie w związku z przebiegającym w ich pobliżu ważnym szlakiem kierującym się w stronę Budy, za sprawą którego wieś Harsány szybko się rozwijała. W 1249 roku okoliczne dobra Bela IV przekazał w ręce ispána Miklósa Baloga z Dubicy, który na wzgórzu Szársomlyó ufundował zamek. W samej osadzie zapewne funkcjonował już wówczas kościół, wzniesiony jeszcze przed wielkim najazdem mongolskim, następnie odbudowany w drugiej połowie XIII wieku. W 1289 roku odnotowana została w dokumentach parafia Harsány (,,Harsan”) z kościołem pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Jego ksiądz Domonkos w 1332 roku zapłacić miał znaczną dziesięcinę wysokości 50 denarów, co oznaczałoby ludną osadę ze sporym kościołem.
W związku z rozwojem osady, pod koniec XV wieku kościół przebudowano i powiększono w stylistyce późnogotyckiej. Dobudowane zostało wówczas prezbiterium oraz zakrystia. Prace przeprowadzono niedługo przed okresem tureckich najazdów, walk wewnętrznych o koronę węgierską i reformacji. W pierwszej połowie XVI wieku okoliczne tereny znalazły się pod okupacją muzułmanów, choć kościół służył wówczas społeczności protestanckiej. Wiadomo, iż w 1574 roku był miejscem sporu między kaznodziejami reformowanymi a unitarnymi, rozsądzanego przez tureckiego paszę. W kolejnych latach Turcy zagarnęli kościół na cele wojskowe, a jedynie jego część wschodnia wykupiona została przez reformatów za 100 srebrnych talarów.
Przekaz z 1723 roku opisał kościół jako zniszczony, z zawaloną wieżą. W 1757 roku do odnowionej świątyni dobudowano wspartą na dwóch filarach emporę zachodnią. Ponadto w epoce baroku wysunięta przed zachodnią fasadę wieża została przebudowana lub podwyższona na fundamentach lub podstawie z okresu średniowiecza. Do końca XVIII wieku przekształcono też część okien, wyremontowano elewacje, nieco podwyższono wysokość murów. W 1847 roku miał miejsce remont prezbiterium, w trakcie którego od południa dostawiono do kościoła duży aneks wejściowy. Zaniedbano natomiast więżę, która runęła w 1896 roku, przypuszczalnie z powodu zbyt słabych starych fundamentów. Na jej miejscu wkrótce ufundowano wieżę neogotycką. Gruntowne prace remontowe zabytku przeprowadzono w latach 70-tych XX wieku. W ich trakcie usunięto część nowożytnych modyfikacji budowli.
Architektura
Kościół zbudowano w osadzie rozłożonej na nizinie, u stóp wyniosłej wulkanicznej góry Szársomlyó, po jej południowo – zachodniej stronie, a zarazem na południe od pasma wzgórz Villány, których zbocza pokryte były uprawami winorośli. Początkowo kościół był niewielką, późnoromańską budowlą o prostokątnej nawie zamkniętej na wschodzie półkolistą apsydą. Jego mury o grubości około 0,9 – 1 metra wzniesiono z kamienia łączonego zaprawą i od zewnątrz otynkowanego. Proste elewacje opięte były cokołem, początkowo pozbawionym profilowania i także otynkowanym. Jeśli kościół posiadał wówczas wieżę, to była ona niewielkich rozmiarów i wyrastała z zachodniej części korpusu. W nawie zachodnią część wypełniała empora, oparta na dwóch filarach i zwrócona na wschód trzema arkadami. Apsyda połączona była z nawą arkadą tęczy, zaskakująco szeroką jak na wiejski kościół. Wejście do nawy wiodło tradycyjnie od południa, poprzez osadzony w płytkim ryzalicie półkolisty portal. Oświetlenie zapewniały wysoko przeprute okna niewielkich rozmiarów. Były one obustronnie rozglifione i półkoliście zamknięte. Wnętrze nawy z powodu cienkich murów nie mogło posiadać sklepienia.
Pod koniec XV wieku rozebrana została romańska apsyda, a na jej miejscu wzniesiono obszerne prezbiterium, po stronie wschodniej zamknięte poligonalnie (pięć boków ośmioboku). Mury prezbiterium od zewnątrz opięte zostały uskokowymi przyporami, w celu rozłożenia sił wytwarzanych przez założone wewnątrz sklepienie. Sklepienie to, tworzące sieć ceglanych, profilowanych żeber, nietypowo podparte zostało pośrodku pojedynczym, ośmiobocznym filarem z czworobocznym cokołem o sfazowanych zwieńczeniach narożników. Żebra w ściany wtopiono bezwspornikowo, tworząc rozwidlenia przecinające się ze ślepymi arkadami przyściennymi. Nadało to górnej części ścian dekoracyjną formę. W murze południowym utworzono dużą wnękę z odcinkowym zamknięciem, obok zaś, w ścianie południowo – wschodniej, mniejszą wnękę zamkniętą dwuspadowo. Oświetlenie prezbiterium zapewniły duże, dwudzielne okna ostrołuczne z obustronnymi rozglifieniami. Wschodnią część kościoła oddzielono od starej nawy ostrołuczną, pozbawioną profilowania arkadą tęczy.
Wraz z prezbiterium wzniesiona została zakrystia, usytuowana po północnej stronie kościoła. Prawdopodobnie u schyłku średniowiecza przykryta była ona sklepieniem o podobnej formie jak w prezbiterium, a więc kolebką z nałożoną siecią żeber wykonanych z ceglanych kształtek (pełniły więc one głównie rolę dekoracyjną, a nie strukturalną). W okresie gotyku do kościoła dobudowana została również wieża. Najpewniej znajdowała się na osi fasady zachodniej lub ewentualnie po stronie północnej, przy zakrystii.
Stan obecny
Z romańskiego okresu historii kościoła przetrwała do dnia dzisiejszego ściana północna i południowa, zachowana przeważnie do wysokości gzymsu. Mur zachodni i wschodnią apsydę odkryto dopiero po przeprowadzeniu badań archeologicznych. W ścianie południowej widoczny jest zamurowany portal, para pierwotnych okien oraz część ościeża kolejnego okna, usuniętego po przebiciu obok większego otworu. Gotycką część kościoła reprezentuje prezbiterium z częściowo zachowanym sklepieniem, unikalnym ze względu na podparcie środkowym filarem. Jako jedyna średniowieczna część budowli uniknęło ono większych nowożytnych przekształceń. Neogotycką formę ma wieża zachodnia; niestety od południa zabytkową część kościoła przysłania duży neogotycki przedsionek. Wewnątrz w całości nowożytny wystrój posiada zachodnia część kościoła. W części wschodniej zachowały się malowidła ścienne, z których najstarsze pochodzi z pierwszej połowy XVI wieku (niewielki fragment z inskrypcją, który znajduje się na lewo od południowo – wschodniego okna prezbiterium). Pozostałe powstały już w okresie renesansu, gdy kościołem zarządzali protestanci.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mendele F., Nagyharsány középkori templom, Budapest 1987.
Szatmári I., Békés megye középkori templomai, Békéscsaba 2005.