Historia
Wieś o nazwie Berzeny funkcjonowała co najmniej od XIII wieku, gdyż po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1258 roku. Funkcje parafialne pełnił w niej wówczas romański kościół św. Stefana, choć nieopodal znajdował się już także kościół św. Mikołaja. W 1416 roku król Zygmunt Luksemburczyk osiedlił w Berzeny saskich górników, a w 1438 roku kolejni sprowadzeni zostali na zaproszenie króla Albrechta II Habsburga. Dla przybyszy wygodniejszy okazał się kościół św. Mikołaja, który wkrótce też przejął funkcje parafialne i został gruntownie przebudowany w stylistyce późnogotyckiej. Pod koniec XVI wieku przejęty został przez protestantów, ale po nieco ponad stu latach powrócił w ręce katolików. W drugiej połowie XVIII wieku remonty i przebudowy częściowo zniekształciły średniowieczną formę budowli, zwłaszcza w związku z przebiciem nowych okien. Ostatnie prace remontowe prowadzono w latach 60-tych XX wieku i ponownie w latach 90-tych z powodu problemów ze statyką budowli, wzniesionej na niestabilnym podłożu.
Architektura
Kościół usytuowano w centralnej części wsi na niewielkim wzgórzu. Pierwotnie była to typowa, nieduża, późnoromańska budowla składająca się z krótkiej, prostokątnej nawy oraz węższego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej. Na początku XV wieku na miejscu starego zbudowano nowe gotyckie prezbiterium, zamknięte na wschodzie trójbocznie i opięte przyporami. Ponadto od północy dostawiono zakrystię, a nawę przedłużono w kierunku zachodnim. Ostatecznie długość nawy wyniosła 14,3 metra, zaś szerokość pozostała taka sama.
Wejście do gotyckiego kościoła wiodło przez dwa ostrołuczne, profilowane portale osadzone w ścianie zachodniej nawy i dość nietypowo w północnej, co wynikało z lokalizacji centrum osady właśnie z tamtej strony. Oświetlenie prezbiterium zapewniło okno zamknięte wydatnym trójliściem o szerokich rozglifieniach oraz większe okno ostrołuczne, dwudzielne. Nawę doświetlały starsze, wąskie, rozglifione do wnętrza okna romańskie umieszczone w pierwotnej części ściany południowej. Większe gotyckie okno prawdopodobnie przebito w ścianie północnej nawy.
Wewnątrz nawę przykrywał drewniany strop, natomiast prezbiterium zwieńczono sklepieniem żebrowym o bogatym układzie żeber, o motywach sieciowo – gwiaździstych. Żebra wtopiono w ściany bez pośrednictwa konsol, wsporników lub służek. Do ich spięcia nie wykorzystano zworników, jedynie w dwóch miejscach złączono kolistymi obręczami z otworami pośrodku.
Stan obecny
W porównaniu z kościołem św. Stefana, kościół św. Mikołaja w okresie nowożytnym został o wiele mocniej dotknięty przekształceniami. Prowadzone w XX wieku remonty usunęły część z barokowych aneksów i modyfikacji. Otwarto gotycki, zamurowany portal oraz odrestaurowano gotyckie okna w prezbiterium, choć niestety ostatecznie zdecydowano się zachować okna wczesnobarokowe w nawie, a gotyckie pozostałości przy nich jedynie uczytelniono od strony zewnętrznej. W prezbiterium zachowało się sklepienie gwiaździste, gotycki portal do zakrystii i gotyckie pastoforium na pojedynczym, śrubowo skręconym filarze. Od strony zewnętrznej warto zwrócić uwagę na zdobiącego przyporę lwa czy też herb górniczy nad portalem zachodnim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Erzsébet U., Rekonstruált műemlékvédelem – Két nagybörzsönyi templom 1966–67. évi helyreállítása, „Műemlékvédelem”, évf. LXIV, szám 4, 2020.