Historia
Pierwsza wzmianka o kościele św. Stefana i osadzie zwanej w średniowieczu Nadas, Nadasd lub Nádasd, pojawiła się w dokumencie darowiznowym króla Węgier Andrzeja II z 1235roku, przy czym miał on być wówczas dedykowany św. Władysławowi („ecclesiam Sancti Ladislai Regis”). Zbudowany został niewiele wcześniej, prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XIII wieku. Następnie kościół odnotowano jako parafialny w 1330 roku. W latach 1333, 1334 i 1335 ksiądz Gerardus (Erhardus) miał z niego płacić dziesięcinę, która wydawała się być znacznie wyższa niż kwoty wpłacane przez pobliskie parafie (np. Málom, Cserkút) o podobnej wielkości.
Kościół św. Stefana (Władysława) został w drugiej połowie XIII wieku powiększony o zakrystię i wieżę zachodnią. Wielkość budowli została dodatkowo powiększona na początku XIV wieku, gdy po częściowej rozbiórce poszerzono następnie nawę i prezbiterium. W XVI wieku kościół został otoczony murem obwodowym, prowadzono też przy nim inne prace fortyfikacyjne ze względu na wzmożoną obronę przed Turkami, którzy zajęli okoliczne tereny w 1543 roku.
Kościół prawdopodobnie przetrwał bez większych strat burzliwy dla Węgier okres walk wewnętrznych i zewnętrznych z XVI i XVII wieku. Wizytujący go w 1721 roku kanonik Imre Bohus opisał, iż prezbiterium było sklepione, nawa i zakrystia miały wówczas płaski strop, a zachodnia wieża była nienaruszona. Zapomnieniu w czasach tureckiej okupacji uległo jedynie pierwotne wezwanie, dlatego ówczesny proboszcz nadał nowe, dedykowane św. Stefanowi. Niedługo później stary kościół przestał wystarczać powiększającej się społeczności i w 1771 roku postanowiono w osadzie wnieść nowy, barokowy kościół. Podupadła średniowieczna budowla została przebudowana około połowy XIX wieku, a w 1909 roku wpisana do rejestru zabytków.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu, w zachodniej części doliny. Początkowo był bardzo małą budowlą, składającą się z prawie kwadratowej nawy (5,5 x 4,8 metra) oraz sąsiadującego z nią od wschodu węższego i niższego prezbiterium (3,5 x 3,8 metra), także na rzucie zbliżonym do kwadratu. Prezbiterium było tak małe, iż pomimo braku przypór jego wnętrze mogło być przykryte sklepieniem kolebkowym. Dla odmiany nawa, podparta od strony północnej pojedynczą, masywną przyporą, zwieńczona była drewnianym stropem. Przypora zbudowana została przypuszczalnie z powodu stoku wzniesienia które opadało ku północy.
W drugiej połowie XIII wieku po północnej stronie kościoła wybudowana została zakrystia, usytuowana nietypowo na granicy nawy i prezbiterium tak, iż łączyła obie główne części kościoła. Dodatkowo po stronie zachodniej wzniesiono czworoboczną wieżę, podpartą dwoma usytuowanymi prostopadle do siebie przyporami przy narożniku północno – zachodnim. Ich zadaniem, podobnie jak w przypadku zakrystii, było wzmocnienie murów od strony największego nachylenia stoku.
Na początku XIV wieku przedłużono prezbiterium kościoła w kierunku wschodnim i południowym do wielkości 5 x 7,5 metra, rozebrano południową ścianę nawy, a następnie wzniesiono kilka metrów dalej nową ścianę południową, poszerzając dzięki temu korpus kościoła do wymiarów 9,5 x 9,1 metra. Przestrzeń wnętrza budowli nieco się powiększyła, ale kościół utracił symetrię, zwłaszcza poprzez przesunięcie od osi wieży. Prawdopodobnie w tym okresie powstał także niewielki aneks po zachodniej stronie zakrystii mieszczący ossuarium, do budowy którego wykorzystano masywną przyporę przy nawie.
Około XV wieku po południowej stronie kościoła zbudowany został wolnostojący, oskarpowany w narożnikach budynek lub wieża, zaś w pierwszej połowie XVI wieku całość otoczono kamiennym murem. Wieża przypuszczalnie wzniesiona została w celach obronnych, a nie mieszkalnych (mała przestrzeń wnętrza), choć dziwne jest, iż nie przystosowano do tego celu wieży kościelnej. Od południa mur obejmował znacznie większy teren niż od północy, gdzie poprowadzony był wzdłuż krawędzi stoków wzniesienia. Tam oraz od wschodu wzmocniony był od zewnątrz przyporami. Wejście na przykościelny teren wiodło od strony wsi, a więc od wschodu.
Wejście do kościoła już od samego początku prowadziło przez południową ścianę nawy. Po jej przesunięciu pierwotny romański portal zastąpiono gotyckim, ostrołucznym, profilowanym. Oświetlenie kościoła od czasu wczesnogotyckiej przebudowy zapewniały wysoko przeprute, bardzo wąskie, szczelinowe okna lancetowate, osadzone w obustronnie rozglifionych wnękach. Trzy takie otwory umieszczono w południowej ścianie nawy, po jednym od wschodu i południa w prezbiterium. Wieżę doświetlały proste otwory szczelinowe, jedynie najwyższa kondygnacja, przeznaczona na dzwony, mogła być otwarta większymi przeźroczami. Wewnątrz w północnej ścianie prezbiterium utworzono prostą, czworoboczną półkę ścienną, zaś po przeciwnej stronie sedilia.
Stan obecny
Kościół zachował się w stosunkowo dobrym stanie, choć nie uniknął przekształceń nowożytnych. Przebudowana została najwyższa kondygnacja wieży, w jej przyziemiu utworzono wejście, w południowej ścianie prezbiterium przebito duże okno, aneks przy zakrystii jest zrujnowany, a mur otaczający kościół na większości obwodu znacznie obniżony. Zachowały się trzy południowe, wczesnogotyckie okna nawy, wschodnie okno prezbiterium, oraz gotycki portal południowy. Wewnątrz widoczne jest sklepienie, sedilia i półka ścienna w prezbiterium, oraz malowidła ścienne z początku XV wieku, zachowane na ścianie arkady tęczy od strony nawy. Po południowej stronie kościoła obejrzeć można relikty murów XV-wiecznej, wolnostojącej wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kovács G., Egy 14. századi oltármenza elméleti rekonstrukciója. Megjegyzések a mecseknádasdi Szent István-kápolna művészettörténeti értékeléséhez, „Művészettörténeti Értesítő”, 67/2018.
Sándor M., A mecseknádasdi Szent István-templom kutatása, „Janus Pannonius Múzeum Évkönyve”, 16 (1971), Pécs 1972.