Historia
Funkcjonowanie kościoła we wsi Málom (pierwotnie zwanej Malum, Malun, Malin) po raz pierwszy poświadczone zostało w źródłach pisanych w 1290 roku. Jego pleban często odnotowywany był w pierwszej połowie XIV wieku, głównie w związku z płaconymi dziesięcinami papieskimi. Miały one średnią wielkość, wieś nie należała więc do zbyt ludnych i bogatych. Budowę w niej niewielkiej świątyni przeprowadzono w drugiej połowie XIII wieku, natomiast pod koniec XIII i na początku XIV wieku wnętrze kościoła udekorowano malowidłami ściennymi. W XV wieku mały kościół zapewne przestał wystarczać powiększającej się liczbie mieszkańców, bowiem pod koniec tamtego stulecia powiększono go o gotycką nawę.
Według wzmianki z 1559 roku wieś wraz z kościołem były własnością kapituły z Pécs. Jeszcze w XVI wieku świątynia na krótko wpadła w ręce protestantów, którzy w związku z odmiennymi wymaganiami swojej liturgii, usunęli średniowieczne malowidła ścienne. Oprócz tego budowla prawdopodobnie szczęśliwie przetrwała okres tureckiej okupacji, gdyż w Canonica Visitatio z 1721 roku, opisano ją jako funkcjonującą, pokrytą gontem. Późniejsze opisy również odnotowywały podobny stan, tylko z bogatszym wyposażeniem.
W latach pięćdziesiątych XVIII wieku trzęsienie ziemi poważnie uszkodziło kościół, odbudowany następnie w stylistyce barokowej. Klęska naturalna uszkodziła przede wszystkim część gotycką o słabszym murze. Spowodowało to konieczność częściowego rozebrania korony murów, którą następnie odbudowano w podobnej wysokości. Pod koniec XIX wieku dobudowano nowożytną zakrystię oraz zachodnią wieżę, co wiązało się z usunięciem gotyckich przypór. Prace remontowe oraz badania średniowiecznej budowli przeprowadzono w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
W okresie romańskim kościół był wzniesioną z cegły typową, niewielką sakralną budowlą wiejską, składającą się z krótkiej nawy na planie prostokąta i półkolistej apsydy po stronie wschodniej. Od zewnątrz obie części opięte były cokołem oraz ozdobione pod okapem dachu ceglanym, trójrzędowym fryzem tworzącym dwuspadowe i półkoliste arkadki. Oświetlenie kościoła zapewniały stosunkowo wysokie, obustronnie rozglifione i półkoliście zamknięte okna, tradycyjnie przebite od strony wschodniej i południowej, a więc w miejscach z najlepszym dostępem do promieni słonecznych. Trzy okna w nawie nietypowo przepruto w płytkiej wnęce o głębokości 8 centymetrów, sięgającej okapu dachu. Wejście umieszczono w ścianie południowej nawy, w uskokowym portalu o półkolistym, gładkim tympanonie.
Wewnątrz kościoła apsydę przykryto półkopułą, oddzieloną od ściany poniżej gzymsem, a od nawy uskokową, półkolistą archiwoltą arkady tęczy. Pod koniec XIII wieku półkopułę pokryto malowidłem Maiestas Domini (Chrystus tronujący). Na pozostałych partiach apsydy i na arkadzie tęczy ukazano wówczas postacie apostołów oraz zbrojnych mężów, wykonane w stylu wczesnego gotyku austriackiego, który został wzbogacony o cechy bizantyjskie. Wcześniejsze od malowideł figuralnych były krzyże konsekracyjne, utworzone w bogatej kolorystyce w nawie i prezbiterium. W XIV wieku powierzchnie ozdobione freskami otynkowano i na tej nowej warstwie umieszczono w dolnej części apsydy popularny w gotyku motyw iluzorycznej kurtyny.
Pod koniec XV wieku przebito zachodnią ścianę romańskiej nawy, w celu połączenia jej z dobudowaną nawą gotycką, o porównywalnej długości wynoszącej 8,3 metra i tej samej szerokości. Co ciekawe do części romańskiej dostosowano też wysokość nowej partii kościoła, mury gotyckie opięto podobnym cokołem, a nawet wielkość okien dostosowano do starych otworów romańskich, nie zważając na praktyki okresu późnogotyckiego, w którym dominowały już duże okna ostrołuczne. Jako przedłużenie ściany południowej i północnej nawa gotycka została wzmocniona przyporami wysuniętymi na około 1,3 metra w kierunku zachodnim. Pomimo ich utworzenia wnętrza nie podsklepiono, zapewne ze względu na sąsiednie stare i niestabilne mury romańskie. W ścianie południowej utworzono nowy portal wejściowy o ostrołucznej archiwolcie, do którego dostosowano nieco podwyższony w XVI wieku poziom posadzki. Wewnętrzne i zewnętrzne elewacje gotyckiej dobudówki zostały otynkowane zaprawą wapienną, na którą wewnątrz umieszczono barwne malowidła.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w bardzo dobrym stanie zachowała się starsza, romańska część kościoła, podczas gdy zachodnia część gotycka, mocniej uszkodzona w XVIII stuleciu, posiada dziś formę uzyskaną na skutek barokowej odbudowy i późniejszych przekształceń. Średniowieczne cechy stylistyczne utraciła przede wszystkim za sprawą klasycystycznej wieży, nowego gzymsu koronującego, nowych otworów okiennych, zachodniego wejścia i barokowego sklepienia wewnątrz. Przetrwał gotycki portal południowy, natomiast relikty gotyckich okien ukryte są pod tynkami. Wschodnia część kościoła poszczycić się może zachowanymi romańskimi oknami, osadzonymi w unikalnej wnęce, fryzem (bez usuniętego górnego rzędu w nawie), portalem południowym i reliktami polichromii wewnątrz. Obecna zakrystia jest w całości budowlą nowożytną. Zachodnie przypory zostały odtworzone w XX wieku, ale niestety nie pokuszono się o zrekonstruowanie gotyckich okien, jedynie zaznaczono ich obecność na tynku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mendele F., Málom középkori templom, Budapest 1987.