Historia
Wieś Lónya odnotowana została w źródłach pisanych w 1270 roku, ale tylko w związku ze zmianami własnościowymi, bez wzmianki o kościele. Świątynia odnotowana została w późniejszych rejestrach dziesięcin papieskich archidiecezji Zemplén z 1332 roku, gdzie funkcjonowała pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, choć prawdopodobnie zbudowana została już pod koniec XIII lub w pierwszych latach XIV wieku. Kolejna wzmianka o kościele św. Piotra odnotowana została w 1429 roku. W XVI wieku przejęła go społeczność protestancka, która w tym oraz następnym stuleciu wprowadziła do budowli odmienny wystrój związany z liturgią nowego kultu. W 1781 roku obok kościoła wzniesiono wolnostojącą, drewnianą dzwonnicę. Prace remontowe i badawcze zaczęto prowadzić od XX stulecia, wpierw w latach 40-tych, następnie w 1956 roku i w latach 80-tych. Ostatnia renowacja przeprowadzona została w 2008 roku.
Architektura
Kościół uzyskał układ typowy dla niewielkich farnych budowli wiejskich z przełomu romanizmu i wczesnego gotyku. Wzniesiona została pojedyncza nawa na planie prostokąta o wymiarach 11,8 x 6,8 metra oraz węższe i niższe kwadratowe prezbiterium po stronie wschodniej, posiadające wymiary 4,3 x 4,3 metra. Nawa otrzymała smukłą wysoką sylwetkę, przykrytą dwuspadowym dachem opartym na zachodnim, trójkątnym szczycie i szczycie wschodnim, prawie w całości przysłoniętym przez prezbiterium. Po północnej stronie tego ostatniego pierwotnie znajdowała się niewielka zakrystia wielkości 3 x 4,2 metra.
Mury kościoła osadzono na sfazowanym cokole. Pierwotnie przebite były one niedużymi, prawie szczelinowymi oknami o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach, posiadającymi jeszcze charakter romański. W prezbiterium po jednym oknie umieszczono od wschodu i południa, w nawie jedno od zachodu i aż cztery od południa. Tradycyjnie dla architektury średniowiecznej w ścianach północnych, zapewne z powodów symbolicznych, nie przebito ani jednego otworu. Dodatkowo małe otwory szczelinowe doświetlały poddasze od zachodu (otwór o kształcie krzyża) i od wschodu (w szczycie nawy i szczycie prezbiterium).
Wejście do wnętrza osadzono na osi ściany zachodniej, w ostrołucznie zamkniętym, profilowanym portalu. Nawę przykryto drewnianym, płaskim stropem oraz oddzielono od prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy. W prezbiterium nad pojedynczym przęsłem założono sklepienie krzyżowo – żebrowe, spięte okrągłym, gładkim zwornikiem i opuszczone w narożnikach na geometryczne, piramidalne konsole. Na nieotynkowany, a jedynie wygładzony w spoinach ceglany mur, wkrótce po ukończeniu budowy nałożone zostały malowidła, ukazujące św. Jerzego walczącego ze smokiem, kolejnych niezidentyfikowanych świętych i kilka krzyży konsekracyjnych (cztery w prezbiterium, trzy na ścianie południowej i północnej nawy oraz dwa na ścianie zachodniej).
Stan obecny
Kościół uniknął większych przekształceń nowożytnych, nie dotrwała do czasów współczesnych jedynie zakrystia po północnej stronie prezbiterium, po której pozostał zamurowany portal, ślady na elewacji i relikty murów fundamentowych. W XVII wieku zmieniono poziom posadzki w prezbiterium, zaś w nawie utworzono kryptę oraz założono drewnianą emporę. Obecny strop nawy wykonany został w XIX stuleciu. Zachowało się natomiast kilka warstw cennych średniowiecznych polichromii (motywy ornamentalne pochodzą już z XVII wieku), sklepienie prezbiterium, oryginalne okna (niektóre powiększone) i portal zachodni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gyurkó J., Árpád-kori templomok a Kárpát-medencében, Gyál 2006.
Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.
Szakács B.Z., Lónya, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.