Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o osadzie Litér pojawiła się w falsyfikacie kapituły Veszprém z 1082 roku pod nazwą Lynther. Jeszcze w XIII wieku kapituła Veszprém była właścicielem wsi i patronem kościoła, który został rekonsekrowany w 1472 roku pod wezwaniem św. Krzyża i auspicjami kapituły. Już jednak od 1488 roku posiadaczami wsi były rodziny Literi, Essegvár, Palásthy, Kenessey i Benda.
W XVI wieku okoliczne tereny zostały zniszczone w trakcie tureckich najazdów, a samą osadę w 1557 roku określono jako wyludnioną. Wzmianka z około 1582 roku mylnie odnotowała kościół jako budowlę jednowieżową, konsekrowaną pod wezwaniem św. Jakuba. W 1588 roku wieś Litér była ponownie zamieszkiwana, choć w trakcie kolejnych lat ludność rozproszyła się bądź wymarła, zaś porzucony kościół popadł w ruinę.
Do pełnego odrodzenia osady doszło dopiero po wyparciu Turków na początku XVIII wieku. Kościół został odbudowany w drugiej połowie tamtego stulecia przez wspólnotę protestancką, przy czym odnotowano, iż w jego wnętrzu rósł olbrzymi kilkusetletni dąb, następnie ścięty z przeznaczeniem na nowy strop. Do gruntownej przebudowy świątyni doszło w 1862 roku, natomiast ostatnie większe prace renowacyjne prowadzono w 1962 roku, kiedy to odkryto romański portal południowy.
Architektura
Kościół wybudowano na stosunkowo płaskim terenie, ale lekko opadającym ku wschodowi, gdzie w odległości kilkuset metrów przepływał strumień. W średniowieczu był budowlą bezwieżową, orientowaną względem stron świata, jednonawową na planie prostokąta. Po stronie wschodniej znajdowało się węższe i zapewne niższe prezbiterium, także utworzone na rzucie czworoboku, ale zbliżonego do kwadratu. Całość miała formę typowego późnoromańskiego lub wczesnogotyckiego kościoła wiejskiego.
Świątynię wyróżniał wyjątkowo bogaty portal w południowej ścianie nawy. Osadzono go w płytkim ryzalicie zamkniętym trójkątną wimpergą. Otrzymał uskokową formę z lekko ostrołucznymi archiwoltami. W uskoki wsadzono po dwie kolumny z każdej strony, a trzecia para wysunięta została na zewnątrz. U jej podstawy stanęły figury dwóch półleżących lwów. Każdą kolumnę zwieńczono kapitelem z dekoracją roślinną oraz abakusami podtrzymującymi archiwoltę, za wyjątkiem kapiteli zewnętrznych ozdobionych dwoma potworami o głowach zwierząt, ptasich ciałach i rybich ogonach (lewy) oraz warkoczem w kształcie palmety (prawy). Trzony kolumn zewnętrznych i wewnętrznych pozostawiono gładkie, natomiast środkowe wyrzeźbiono na kształt figur. Pole tympanonu pierwotnie udekorowane było motywem maiestas (zarys postaci aniołów po prawej i lewej stronie siedzącego na tronie Chrystusa).
Portal południowy nie był dziełem jednego etapu budowy, powstawał na skutek dłuższego procesu budowlanego od XII do drugiej połowy XIII wieku. Pierwotny, prosty portal został rozebrany wkrótce po ukończeniu. Z graniastosłupów wycięto kolumny, posągi kolumnowe i bogato zdobione kapitele, które następnie powróciły na swoje pierwotne miejsca. Zbudowano z nich bogato ustrukturyzowane wejście, którego autor wykorzystał materiał pierwszego portalu do stworzenia znacznie bogatszej i wyższej konstrukcji. Szczególna różnica zaistniała pomiędzy gładką, pozbawioną zdobień archiwoltą, a partią z kolumnami. W trakcie przebudowy wykonano lekko ostrołuczną archiwoltę oraz szczyt, zwiastujące nadchodzący gotyk.
Stan obecny
Kościół uległ daleko posuniętej przebudowie nowożytnej, przez co utracił pierwotny układ i dziś od strony zewnętrznej nie posiada już wyróżnionego prezbiterium (średniowieczne mury prezbiterium wraz z arkadą tęczy zostały rozebrane). Ponadto od zachodu dostawiona została wieża, a prawie wszystkie pierwotne detale architektoniczne uległy zniszczeniu lub przekształceniu. Wyjątkiem jest południowy portal, niestety w niektórych partiach uszkodzony i rekonstruowany po odkryciu w latach 60-tych XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Levárdy F., A litéri román kapuzat, „Magyar Műemlékvédelem 5”, Budapest 1970.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.