Historia
Klasztor znany w średniowieczu pod nazwą Zselicszetjakab, ufundowany został w 1061 roku przez komesa Atha (Ottona) z rodu Győr, na miejscu starszej, wówczas już zrujnowanej świątyni z IX wieku, wzniesionej na wzgórzu które zasiedlone było od epoki brązu i czasów rzymskich, a we wczesnym średniowieczu zajmowane przez obwarowaną osadę. W konsekracji opactwa w 1067 roku jako goście komesa uczestniczyli także, powracający z wyprawy dalmatyńskiej, król Salomon i książę Gejza, którzy obdarowali fundację licznymi donacjami.
W średniowieczu Zselicszetjakab było jednym z najważniejszych klasztorów benedyktyńskich w południowym Zadunaju, posiadającym majątki w ponad 60 osadach, choć jego bogactwo było ograniczone silnymi wpływami przedstawicieli rodu świeckich patronów opactwa. Trwające między nimi a opatami konflikty i napięcia, na krótko opadły w 1387 roku, kiedy opatem został wybrany Bertalan, syn Miklósa, pochodzący z rodu Győr. Ten kilkunastoletni okres spokoju i rozkwitu wykorzystano w celu gotyckiej przebudowy opactwa, która mogła mieć także związek ze zniszczeniami spowodowanymi przez pożar. Kościół klasztorny został wówczas podsklepiony, a przebudowane zabudowania klauzury zgrupowane wokół gotyckiego wirydarza.
XV stulecie w dziejach klasztoru ponownie naznaczone było walkami panów świeckich i kościelnych o własność opactwa. Pośród nich największe znaczenie posiadała rodzina Dersfiek, część rodu Győr. Po 1472 roku król Maciej Korwin mianował świeckim przełożonym klasztoru Jánosa, syna György Imrefiego, ale od 1499 ponownie głównymi panami klasztoru była rodzina Dersfiek. Opactwo musiało w tym czasie prosperować gospodarczo i finansowo, bowiem jeszcze na przełomie XV i XVI wieku rozbudowane zostało o długie skrzydło wschodnie.
Z wizytacji benedyktyńskiej z 1508 roku wiadomo, że wraz z opatem w zabudowaniach klasztoru, które wówczas były jeszcze w dobrym stanie, mieszkało sześciu mnichów, co było dość dużą liczbą w porównaniu z innymi klasztorami. W związku z zagrożeniem tureckim najpóźniej w 1543 roku wszyscy oni opuścili klasztor i zostali zastąpieni przez żołnierzy. Kompleks przez krótki czas funkcjonował jako twierdza graniczna, następnie w 1555 roku wraz z zamkiem Kaposvár przeszedł w ręce tureckie. Degradacja zabudowań trwała stopniowo, bowiem jeszcze w 1776 roku na północnej ścianie kościoła widoczne były freski, najdalej jednak w XIX stuleciu cały zrujnowany kompleks zabudowań przykryty został warstwą ziemi i roślinności.
Architektura
Opactwo założono na szczycie wydłużonego na linii północ – południe wzgórza św. Jakuba, którego strome stoki na północy opadały ku strumieniowi Kapos i drodze łączącej Kaposvár z Dombóvár, a od wschodu i zachodu do dolin utworzonych przez kolejne wydłużone grzbiety wzgórz. W najwyższym punkcie terenu usytuowany został wczesnośredniowieczny, a następnie klasztorny kościół, od południa połączony z zabudowaniami klauzury, natomiast po stronie północnej, w odległości około 20 metrów zbudowana została na przełomie XIII i XIV wieku na cyplu wzniesienia wolnostojąca kaplica, prawdopodobnie pełniąca rolę kościoła parafialnego dla okolicznej ludności. Wokół niej funkcjonował cmentarz dla mieszkańców wsi.
Kościół klasztorny zbudowany został przy wykorzystaniu reliktów starszej, jednonawowej budowli sakralnej, wzniesionej z dużych rzymskich cegieł i z użyciem większych kamieni, na planie czworoboku o wymiarach 7,5 x 12-13 metrów, z mniejszym, także czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej. Romański kościół z XI wieku był budowlą dużo większą, trójnawową, o wymiarach korpusu 18,5 x 12,5 metrów, z krótkim prostokątnym przęsłem prezbiterium po stronie wschodniej, częściowo wtopionym w korpus i zamkniętym półkolistą apsydą. Elewacje całej budowli podzielone zostały lizenami, w korpusie od północy i południa naprzemiennie węższymi i szerszymi. Wnętrze kościoła podzielone zostało dwoma rzędami sześciu kolumn o wysokości około 6 metrów, z których cztery w środkowym przęśle ponad podsklepioną przestrzenią podtrzymywały wieżę. Dodatkowa wieża znajdowała się na osi ponad fasadą i kruchtą zachodnią (lub ewentualnie znajdowały się tam dwie wieże tworzące narożniki korpusu). Przy nawach bocznych funkcjonowały małe pomieszczenia, zapewne kaplice, a nad nimi znajdowały się galerie – empory.
Najstarsze, romańskie zabudowania klasztorne znajdowały się po południowej stronie kościoła, na miejscu późniejszego skrzydła południowego. Był to budynek o długości około 10-12 metrów i szerokości 6 metrów, podzielony wewnątrz na dwa pomieszczenia. Kolejny budynek wielkości 6 x 17 metrów, także dwuprzestrzenny, przystawiony narożnikiem do kościoła, znajdował się po stronie zachodniej, z dłuższymi bokami na linii północ – południe. Jego południowe pomieszczenie ogrzewane było gorącym powietrzem uzyskiwanym z pieca typu hypocaustum. Było to kalefaktorium albo raczej ogrzewany refektarz, jedno z najważniejszych pomieszczeń w klasztorze. Po wschodniej stronie kościoła w drugiej połowie XIII wieku wzniesiona została niewielka kaplica, składająca się z nawy o wymiarach 5 x 5 metrów i czworobocznego prezbiterium wielkości 3,3 x 3,3 metra. Południowa ściana jej nawy była wyraźnie grubsza od pozostałych, z powodu osadzenia w niej klatki schodowej wiodącej do pomieszczenia na piętrze, być może pełniącego funkcję kapitularza lub komnaty prywatnej opata.
Kaplica północna, czy też niewielki kościół parafialny z przełomu XIII i XIV wieku, zbudowany został z cegły na planie ośmioboku, z pięciobocznym prezbiterium po stronie wschodniej. Wejście do kaplicy wiodło od południowego – zachodu, a wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielała wąska arkada tęczy. Elewacje zewnętrzne budowli rozdzielone były narożnymi lizenami opuszczonymi do cokołu. Okna przypuszczalnie były niedużych rozmiarów, rozglifione. Całość prawdopodobnie wzniesiona została w stylistyce przejściowej między romanizmem a gotykiem.
W okresie prac nad kaplicą, rozpoczęto także budowę nowego, większego prezbiterium kościoła, nad którym prace porzucono po wzniesieniu ściany północnej i południowej. W XIV wieku w kościele klasztornym rozebrano środkowe filary, a tym samym wieżę, która mogła być z nimi połączona, obniżono poziom podłogi korpusu nawowego i zbudowano nowe, gotyckie prezbiterium, przy wykorzystaniu dwóch ścian z końca XIII wieku. Wewnątrz pozostałe romańskie kolumny około 1400 roku obmurowano, zapewne w związku z chęcią wzmocnienia w celu założenia nowych sklepień.
Na przełomie XIV i XV wieku wytyczony został pomiędzy budynkiem południowym a kościołem nieco trapezoidalny w planie wirydarz (13,8 x 14,5 x 15,2 x 15 metrów), otoczony podsklepionymi krużgankami, które łączyły wszystkie najważniejsze pomieszczenia opactwa. Korytarz wokół dziedzińca miał 2,8–3 metry szerokości, od strony ogrodu wzmocniony był przyporami, a wewnątrz posiadał ceglaną posadzkę. W układ gotyckiej klauzury włączone zostały obydwa starsze budynki, a po stronie wschodniej zbudowane zostało pod koniec XV wieku kolejne skrzydło. Z racji usytuowania skrzydeł wschodniego i zachodniego w pobliżu niestabilnych stoków wzgórza, na miejscu wczesnośredniowiecznych ziemnych wałów, ich zewnętrzne elewacje wzmocnione zostały licznymi i masywnymi przyporami. Skrzydło zachodnie zostało przedłużone do wysokości południowego, przy czym w jego pomieszczenie północne wstawiono duży, prostokątny filar. W pomieszczeniu południowym stary piec typu hypocaustum zastąpił piec kaflowy. W skrzydle wschodnim na miejscu starszej kaplicy mogła wówczas funkcjonować zakrystia, na południe od której schody prowadziły do furty wejściowej do klasztoru, połączonej także z obszernym pomieszczeniem wypełniającym większość skrzydła wschodniego.
Stan obecny
Opactwo jest dziś daleko posuniętą ruiną z murami w większości zachowanymi na poziomie przyziemia, sięgającymi maksymalnie około 3-4 metrów wysokości. Pośród nich znajdują się relikty kościoła z IX wieku, romańskiego kościoła z XI wieku i zabudowań klauzury wznoszonej w XIV i XV wieku, pod koniec średniowiecza powiększonej o charakterystyczne zabudowania z licznymi, masywnymi przyporami po stronie wschodniej. Na północy widoczna jest północna część XIII-wiecznej kaplicy, której ściany niestety wkomponowano we współczesny amfiteatr. Większość zabudowań klauzury przykryta jest dziś współczesnymi konstrukcjami w celu zabezpieczenia przed warunkami pogodowymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Atha comes kaposszentjakabi temploma, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2018.
Magyar K., Kaposszentjakab Bencés apátság romjai, Budapest 1981.
Molnár I., Újabb kutatás a kapsszentjakabi apátság területén [w:] A Kaposvári Rippl-Rónai Múzeum Közleményei, Kaposvár 2018.
Nagy E., Előzetes jelentés a kaposszentjakabi apátság feltárásáról, „Somogyi Múzeumok Közleményei 1”, Kaposvár 1973.