Historia
Założycielem premonstrateńskiego klasztoru poświęconego Najświętszej Marii Pannie był Mátyás Rátót, bliski współpracownik króla Beli IV, biskup Vác w latach 1238 – 1240, a od 1239 roku arcybiskup Ostrzychomia (Esztergom). Konwent był filią klasztoru w Jasovie (Jászó), założonego przed 1170 rokiem. Budowa klasztoru w Gyulafirátót zapewne mogła nastąpić dopiero po najeździe tatarskim i z pewnością trwała po śmierć założyciela, który padł w 1241 roku w bitwie pod Mohi. Nawet po jego zgonie ród Rátót był na tyle bogaty i wpływowy, iż mógł finansować budowę rodowego klasztoru. Prace prawdopodobnie powierzono warsztatowi budowlanemu związanemu z zakonem cystersów, życzliwemu królowi Beli IV, przyjacielowi fundatora klasztoru w Gyulafirátót.
Dzieje klasztoru z okresu walk węgiersko – tureckich nie są dobrze znane. Z pewnością zabudowania mnichów były niszczone, ale zakonnicy kilkukrotnie po wypędzeniu najeźdźców wracali do klasztoru. O wiele większe zniszczenia powstały na skutek opuszczenia klasztoru, w wyniku czego zabudowania były rozbierane przez okolicznych mieszkańców. W 1777 roku ze średniowiecznych materiałów budowlanych wybudowano mieszkanie proboszcza, a pozostałe ruiny kościoła stały się darmową zdobyczą przeznaczoną na pobliskie gospodarstwa. Jedynie budynek klasztorny wschodniego skrzydła nie zaniknął ze względu na swoją użyteczność, gdyż był wykorzystywany przez długi czas do celów gospodarczych.
Architektura
Kościół klasztorny był okazałą budowlą o trzech nawach, trójprzęsłową, z transeptem i krótkim, czworobocznym prezbiterium flankowanym od północy i południa pojedynczymi kaplicami. Od zachodu kościół poprzedzały krótkie przęsła szerokiego na cały korpus przedsionka. Najprawdopodobniej świątynia nie posiadała wieży. Wschodnie narożniki prezbiterium oraz północne naroża transeptu wzmocnione były przyporami, usytuowanymi prostopadle do siebie. Pojedyncza przypora znajdowała się też przy wschodniej ścianie południowego ramienia transeptu, natomiast korpus nawowy wzmocniony był płytkimi lizeno-skarpami. Wnętrze kościoła prawdopodobnie w całości było przykryte sklepieniami. Na wschodnim krańcu nawy południowej otwierał się portal do klasztoru. Główne wejście musiało funkcjonować od zachodu, na osi nawy głównej, prawdopodobnie portal prowadzący na przyklasztorne tereny i cmentarz znajdował się również w północnej ścianie transeptu.
Plan kościoła klasztornego z Gyulafirátót ujawniał związek z tradycją architektoniczną zakonu cysterskiego, zbliżony był zwłaszcza do dość odległego geograficznie kościoła klasztornego w Bélapátfalva (prezbiterium z dwoma przyporami flankowane pojedynczymi kaplicami, transept, trójnawowy korpus) oraz do pierwszego kościoła opactwa cysterskiego w Zirc. Wskazywałoby to na uznawanie przez wyższych hierarchów kościelnych ówczesnych cysterskich rozwiązań za nowoczesne, choć nie dotyczyło to całego warsztatu budowlanego, gdyż kamienne rzeźby nie otrzymały cech cysterskich.
Główną częścią klasztornej klauzury było skrzydło leżące na przedłużeniu południowego ramienia transeptu, posiadające taką samą szerokość. Bezpośrednio z kościołem sąsiadowała jednoprzęsłowa zakrystia, przykryta sklepieniem krzyżowym, oświetlana od wschodu małym, romańskim oknem. Dalej na południe funkcjonował kapitularz, czyli miejsce codziennych spotkań konwentu, na których obradowano nad najważniejszymi problemami. Wejście do niego prowadziło od zachodu i tradycyjnie flankowane było przeźroczami, przez które z krużganka obradom mogli przysłuchiwać się nowicjusze. Przeźrocza były dwudzielne, zamknięte lekkimi ostrołukami, profilowane wałkami. Otwory rozdzielała kolumienka o okrągłej bazie, czworobocznym cokole i kapitelu pokrytym dekoracją roślinną (liście dębu). Przestrzeń za kapitularzem stanowił korytarz o szerokości zaledwie 2 metrów. Najdalej na południu znajdowała się duża sala, przypuszczalnie większa niż kapitularz, być może pełniąca rolę fraternii lub refektarza, z otworem okiennym w ścianie południowej i szerokim wejściem od zachodu.
Budynek klasztorny był dwukondygnacyjny. Nad zakrystią i kapitularzem znajdowało się dormitorium, z którego portal wiódł do transeptu ponad sklepieniem zakrystii. Zakonnicy wykorzystywali go głównie w nocy i wczesnym rankiem, gdy udawali się na modły do kościoła. Przypuszczalnie po przeciwnej stronie skrzydła, na południu, pierwotnie znajdowały się latryny. Nie wiadomo, czy konwent zdołał wznieść inne skrzydła zabudowań, ale raczej nigdy nie utworzono klasycznego układu z trzema skrzydłami otaczającymi wirydarz.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się niewielkie relikty fundamentów kościoła klasztornego oraz fragmenty skrzydła zabudowań klasztornych wraz z północną ścianą szczytową. Choć ma ona pełną wysokość, a zabytek znajduje się pośrodku wsi, to łatwo go pominąć, gdyż otoczony jest współczesnymi, prywatnymi gospodarstwami i niewidoczny z drogi. Najcenniejszym elementem zabytku jest cudem zachowane w całości romańskie, dwudzielne przeźrocze dawnego kapitularza. Przetrwał także portal wiodący do zakrystii, jej sklepienie oraz okno wschodnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pámer N., A gyulafirátóti középkori premontrei monostor feltárása, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.
Szakács B.Z., Gyulafirátót, avagy a rendi építészeti hagyományok átjárhatósága [w:] Genius loci Laszlovszky 60, red. D.Mérai, Budapest 2018.