Historia
W 1387 roku król Zygmunt Luksemburczyk w akcie hojnej darowizny podarował wieś Gyula i szereg innych osad rodzinie Losonczy. W okresie tym na jej terenie nie istniała jeszcze żadna murowana siedziba obronna. W 1403 roku Gyulę otrzymał ban Macsó, János Maróti, z którego inicjatywy około pierwszej ćwierci XV wieku wybudowano zamek. Syn fundatora, László Maróti, sfinansował budowę w nim kaplicy, konsekrowanej w 1445 roku przez Miklósa, honorowego biskupa Trypolisu. László zmarł wkrótce potem, w 1447 roku. Jego matka, wdowa i dwaj synowie, Lajos i Máté, nadal mieszkali na zamku, przy czym ci dwaj ostatni pełnoletność uzyskali w okresie panowania Macieja Korwina. Gdy ostatni z nich zmarł bez dziedzica w 1476 roku, zamek w Gyula i należący do niego ogromny majątek (83 wsie i osady) przeszedł w ręce Korony.
W 1482 roku władca podarował zamek swojemu synowi, księciu Janowi Korwinowi. Gyula uzyskała wówczas pewną rolę pośród rezydencji książęcych, gdyż w 1492 roku odnotowano, że znajdowały się na zamku skarby rodowe, a w latach 1494 – 1495 źródła przekazały o kilkukrotnym pobycie w Gyula Korwina. Po śmierci Jana w 1504 roku, wdowa Beatrice de Frangepan poślubiła w 1509 roku w Gyula Jerzego Hohenzollern-Ansbach, ale zmarła rok później. Gdy w 1526 roku Węgry odniosły tragiczną klęskę w bitwie pod Mohaczem, kraj znalazł się w obliczu wojny o koronę po zabitym Ludwiku Jagiellońskim. Jerzy stanął po stronie Ferdynanda Habsburga, więc zamek w Gyula został oblężony przez wojska jego przeciwnika Jan Zápolyi. Po długim, prawie rocznym oblężeniu, wygłodzeni obrońcy zostali zmuszeni do poddania zamku.
W połowie XVI wieku Gyula nabrała znaczenia w związku z postępami wojsk tureckich. W 1560 roku Ferdynand Habsburg mianował kapitanem zamku László Kerecsényi, wcześniej dowódcę Szigetvár. Przeprowadził on przy pomocy włoskich inżynierów nowożytną modernizację obwarowań zamku, wyposażonego w fortyfikacje bastionowe. Próbie poddane zostały one w 1566 roku, gdy nadciągnęła około 30-tysięczna armia turecka pod wodzą paszy Pertafa. Z powodu braku pomocy, osłabienia obrońców nękanych chorobami i brakami w zaopatrzeniu, oraz dużej ilości na zamku kobiet i dzieci, Kerecsényi został zmuszony do podjęcia rokowań. Ostatecznie po 63 dniach obrony Gyula została poddana, co było jedną z najdłuższych prób obrony pośród południowo węgierskich warowni.
W czasie węgierskiej okupacji Turcy naprawili zniszczone fragmenty zamku, w którym umieścili spichlerze, magazyny i mieszkanie dowódcy ponad stuosobowego garnizonu. Pod władzą muzułmanów znajdował się on do czasu kampanii z 1695 roku. Wraz z odbiciem przez wojska chrześcijańskie stracił jednak na znaczeniu, do tego stopnia, iż na początku XVIII wieku rozważano nawet jego rozbiórkę. Już jednak w 1705 roku zamek brał udział w działaniach militarnych, będąc bez sukcesu oblężonym przez kuruców w trakcie antyhabsburskiego powstania. W 1848 roku budowla służyła za więzienie dla rewolucjonistów, ale niedługo później z powodu całkowitej utraty znaczenia została porzucona i popadła w ruinę, utrzymywaną do czasu odbudowy z lat 50-tych XX wieku.
Architektura
Zamek wzniesiono na płaskim, równym terenie, po północnej stronie meandrującej rzeki Fehér Körös (Biały Keresz). Podstawę jego obrony stanowił obwód ceglanych murów o grubości od 2 do 3 metrów, otaczających podłużny dziedziniec, w planie zbliżony do prostokąta, ale z kurtynami południowymi poprowadzonymi pod lekkim skosem. Wynikało to zapewne z naturalnego ukształtowania terenu, miejscami podmokłego i bagnistego. Z tego też powodu mogły wynikać problemy ze statyką, które doprowadziły do podparcia południowo – wschodniego narożnika masywną przyporą, wykorzystaną do celów obronnych jako wieżyczka. Cały zamek otoczony został nawodnioną fosą, czy też odnogami rzeki, a także niskim murem zewnętrznym tworzącym na całym obwodzie parcham. W długości muru zewnętrznego zbudowane zostały drobne baszty wieloboczne i czworoboczne, po jednej w każdym z narożników i po jednej pośrodku każdej strony zamku.
Wjazd do zamku umieszczony został w jego dominancie, najwyższej budowli całego założenia, czworobocznej, czteropiętrowej wieży usytuowanej pośrodku południowego odcinka obwodu muru. Wbrew pierwotnym założeniom wieża nigdy nie stała samotnie, ale od początku funkcjonowania zamku połączona była z murem obronnym. Została ona dość nietypowo wkomponowana, bowiem o ile od zachodu była wysunięta przed sąsiednią kurtynę, łączącą się z wieżą w narożniku północno – zachodnim, to po stronie wschodniej zagięta kurtyna łączyła się z południowo – wschodnim narożnikiem, co uniemożliwiało kontrolę z wieży wschodniego odcinka południowej części obwarowań. Powodem tego było umieszczenie na piętrze wieży przejazdu bramnego, poprowadzonego na linii wschód – zachód, który musiał mieć miejsce od strony dziedzińca. Od zachodu prowadzić musiała do niego rampa lub drewniany most, tuż przed wieżą posiadający część zwodzoną, podnoszoną do czworobocznej wnęki z dwoma otworami w narożnikach przez które przeciągano liny lub łańcuchy. Usytuowanie wjazdu w zachodnim boku wieży sprawiło, że mógł on być kontrolowany z chodnika straży w koronie muru, wydaje się jednak, iż lepszym rozwiązaniem byłoby umieszczenie we wnętrzu wieży zakrętu przejazdu i wybudowanie równej kurtyny na wschód od wieży.
Drugi szeroki wjazd na dziedziniec zamku przebito w zachodniej kurtynie muru na poziomie przyziemia, jednak nie miał on ani kamiennych ościeży, ani zwodzonego mostu lub innej typowej dla średniowiecza ochrony. Prawdopodobnie wjazd ten wykorzystywany był jedynie w okresie budowy zamku w celu ułatwienia transportu, a następnie został zamurowany, kiedy prace zostały ukończone. Nie można jedynie wykluczyć jego późniejszego, okresowego funkcjonowania, w zależności od potrzeb związanych np. z przebudowami lub innymi specjalnymi wydarzeniami.
Wszystkie pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze zamku, z powodu niezbyt dużej ilości wolnego miejsca na dziedzińcu, przystawione zostały do wewnętrznych elewacji murów obronnych. Najstarsze zabudowania wzniesiono w północno – zachodnim narożniku na planie przypominającym literę L, ale jeszcze przed końcem pierwszej ćwierci XV wieku, przedłużono je na całą długość kurtyny północnej i wschodniej. Zabudowania były dwukondygnacyjne, jednotraktowe, z poszczególnymi pomieszczeniami dostępnymi przez ostrołuczne i dwuramienne (siodłowe) portale od strony dziedzińca. Prawdopodobnie dominował podział typowy dla średniowiecza, z parterem o przeznaczeniu głównie gospodarczym i pomocniczym, oraz piętrem o funkcji mieszkalnej i reprezentacyjnej. Pomieszczenia na piętrze dostępne były także od strony dziedzińca, ale za pomocą drewnianego ganku podwieszanego na belkach osadzanych w otworach w murze. Dolne komory były gorzej oświetlone prostymi jedno i dwudzielnymi oknami, niż górne pomieszczenia z czworobocznymi, profilowanymi oknami wypełnianymi krzyżami i pionowymi laskami. Duża część pomieszczeń na obu kondygnacjach przykryta była sklepieniami, część ogrzewano kominkami.
Przed połową XV wieku przebudowany został północno – zachodni narożnik zabudowań dziedzińca, a nowe skrzydło wypełniło całą szerokość kurtyny zachodniej i część odcinka południowego, od narożnika do wieży bramnej. Zapewne prace te miały związek z ufundowaniem odnotowanej w źródłach pisanych kaplicy, umieszczone na piętrze, tuż przy wieży. Najpóźniej, na przełomie XV i XVI wieku, wzniesione zostało skrzydło przystawione do południowej kurtyny po wschodniej stronie wieży. W okresie tym dostawiono także schody, wstawione między przypory przy zabudowaniach przy narożniku południowo – zachodnim. Podobne przypory dostawiono także przy zabudowaniach północnych oraz przy nowym skrzydle południowo – wschodnim. Tym razem oprócz chęci powiększenia przestrzeni mieszkalnej, prace budowlane mogły być związane z problemami statycznymi zamku oraz podniesionym poziomem wód na okolicznych bagnach, które niszczyły i nadwyrężały zamkowe mury.
Stan obecny
Zamek Gyula uchodzi dziś za jedyną dobrze zachowaną, średniowieczną warownię ceglaną na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej, choć częściowo jego obecny wygląd jest efektem nowożytnych i współczesnych prac rekonstrukcyjnych. Dotyczy to zwłaszcza całkowicie zniszczonego, a następnie odtworzonego narożnika północno – wschodniego zamku, włącznie z zabudową wewnętrzną. Nie zachowały się także mury i baszty zewnętrznego obwodu, widoczne dziś jedynie na poziomie fundamentów. W odrestaurowanym zabytku mieści się obecnie muzeum, urządzane są również liczne imprezy okolicznościowe, w tym plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., A gyulai vár a középkorban [w:] A középkori Dél-Alföld és Szer, Szeged 2000.
Feld I., Középkori várak és rezidenciák régészeti kutatása [w:] Archaeological Research into Medieval Castles and Residences in Hungary, tom 2, red. E.Benkő, Budapest 2010.
Körmendy É., Újra vár a gyulai vár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám május, Pécs 2005.