Historia
Biskupstwo w Győr założone zostało w 1001 roku przez króla Stefana I, w ramach organizacji kościelnej prowincji Węgier, którą władca pragnął uniezależnić od biskupów niemieckich. Diecezja Győr podlegała arcybiskupstwu w Ostrzyhomiu (Esztergom), a pierwszym jej biskupem został niejaki Radla. Musiał on mieć jakąś tymczasową świątynię, ale budowa, murowanej katedry prawdopodbnie rozpoczęta została za czasów biskupa Modestusa (Modesta), urzędującego w latach 1009 – 1037. W XII wieku na jej miejscu postanowiono wznieść bardziej okazały kościół. Przypuszczalnie miało to miejsce w czasach króla Stefana II, kiedy na Węgry szerzej zaczęli napływać premonstratensi (norbertanie), bowiem układ wzniesionej wówczas katedry rzadki był na terenie Węgier, a odpowiadał budownictwu kościołów klasztornych premonstratensów.
W 1241 roku katedra zniszczona została w trakcie najazdu mongolskiego. Naprawy przeprowadzono między 1254 a 1267 rokiem z inicjatywy ówczesnego biskupa Amadeusza II, ale kolejnych spustoszeń dokonali Czesi podczas najazdu wojsk Przemysła II Ottokara w 1271 roku. Przypuszczalnie po zakończeniu wojny przeprowadzono naprawy by budowla mogła być użytkowana, choć wielka przebudowa i rozbudowa katedry musiała poczekać do okresu stabilizacji i wzmocnienia Królestwa Węgierskiego w drugiej połowie XIV wieku. Prace prowadzono do początku XV wieku, a następnie w stylistyce późnogotyckiej w latach 60-tych i 80-tych XV stulecia, kiedy to między innymi przebudowano kaplicę Świętej Trójcy.
W 1529 roku Győr zajęte zostało przez Turków. Pomimo, iż okupacja nie trwała długo, katedra znacznie ucierpiała, a później wojsko wykorzystywało większość budowli jako skład żywności i amunicji, oraz urządziło w niej więzienie. W 1554 roku kapitan zamku biskupiego chciał nawet wyburzyć mocno zniszczoną katedrę, szczególnie zdegradowaną w części zachodniej. Pożar z 1566 roku oszczędził kościół, ale uderzenie pioruna i wybuch prochu z 1585 roku z pewnością dopełniły ruiny budowli. W 1594 roku mury kościoła pełniły funkcje militarne w czasie ponownych walk z Turkami, podczas gdy gotycka kaplica Świętej Trójcy służyła jako skład amunicji.
Większość zachowanych jeszcze średniowiecznych elementów katedry została rozebrana w pierwszej połowie XVII wieku, w związku z barokową odbudową prowadzoną pod kierunkiem włoskiego budowniczego Giovanniego Battisty Rany. Kolejne nowożytne zmiany wprowadzano w XVIII stuleciu i po zniszczeniach spowodowanych przez armię napoleońską w 1809 roku. Prace renowacyjne z początku XX wieku częściowo zaprzepaszczone zostały, gdy katedra spłonęła w ostatnich miesiącach II wojny światowej.
Architektura
Katedrę zbudowano na rynku pośrodku miasta, w zakolu płynącej od zachodu rzeki Raby, wpadającej po stronie północnej do Duny. Jej fasada zachodnia zwrócona była wprost na zamek biskupi, od południa sąsiadowała z romańskim kościołem św. Łazarza, zaś od północy i wschodu przebiegała droga łącząca bramę miejską z zamkiem. Od północy za drogą i za rzędem parcel z zabudową mieszkalną przebiegał pierścień murów obronnych.
W XII wieku katedra była budowlą jednonawową, bez wyróżnionej zewnętrznie części prezbiterialnej, zamkniętą na wschodzie okazałą, półkolistą apsydą. Od północy i południa wschodnią część kościoła flankowały kaplice, z których każda na wschodzie także zakończona była apsydą, dużo mniejszą jednak od apsydy korpusu. Całość przypominała więc nieco wschodnią część klasztornego kościoła Wniebowzięcia Panny Marii w Bíňa (choć tam apsydy miały formy wieloboczne) i innych kościołów premonstratenskich, zwłaszcza na terenach południowej Francji i Hiszpani. Elewacje apsyd rozczłonkowane zostały półkolistymi wałkami lizen, opartych na profilowanym cokole i zwieńczonych kapitelami podpierającymi arkadkowy fryz.
W drugiej połowie XIV wieku przystąpiono do odbudowy i zarazem wielkiej gotyckiej przebudowy katedry. Z części romańskiej pozostawiono jedynie trzy apsydy oraz zewnętrzne ściany bocznych kaplic, które przedłużone w stronę zachodnią stały się częścią trójnawowego korpusu kościoła. Uzyskał on wówczas osiem przęseł długości, ponownie bez zewnętrznego wyróżnienia części prezbiterialnej. Po stronie zachodniej fasadę tworzyć miała para czworobocznych wież, możliwe jednak, iż w rzeczywistości front katedry tworzyła pojedyncza wieża flankowana dwoma kaplicami. Ściany kościoła wzmocniono zewnętrznymi przyporami, które zapewniły podział na przęsła, za wyjątkiem nie rozdzielonych dwóch skrajnych przęseł wschodnich przy romańskich ścianach dawnych kaplic. Pomiędzy przyporami wstawiono duże, ostrołuczne okna oświetlające nawy boczne, gotyckie okna przebito też w największej z apsyd. Całość kościoła przykryta była jednym, wspólnym dla wszystkich naw dachem dwuspadowym.
Wraz z korpusem katedry przy zachodniej części nawy południowej wzniesiona została gotycka kaplica Świętej Trójcy. Początkowo składała się ona z trójbocznie zamkniętego prezbiterium oraz pojedynczej nawy o czterech przęsłach długości, przedłużonej w XV wieku o dodatkowe przęsło zachodnie, przy czym dwa skrajne przęsła zachodnie były dłuższe od pozostałych. W narożniku północno – zachodnim kaplica sąsiadowała z wieżyczką mieszczącą spiralną klatkę schodową. Elewacja południowa i wschodnia nawy oraz prezbiterium podzielone były profilowanymi lizeno – przyporami, opartymi na profilowanym cokole. Prawie całą szerokość pomiędzy nimi wypełniały profilowane uskokami ostrołuczne okna, których pozbawione były tylko dwa przęsła zachodnie (ze względu na umieszczoną w środku emporę). Wewnątrz pod oknami utworzono rząd zamkniętych ostrołucznie (w nawie) i półkoliście (w prezbiterium) ściennych wnęk. Nawę od prezbiterium oddzielono wysoką, bogato profilowaną arkadą tęczy, a kolejne dwie podobne arkady przebito w ścianie północnej by skomunikować kaplicę z nawą południową katedry. W prezbiterium kaplicy założono sklepienie sześciodzielne, oparte mniej więcej w dwóch trzecich wysokości okien na wspornikach. W nawie kaplicy zastosowano system sklepienia trójdzielnego.
Stan obecny
Styl architektoniczny katedry zmienił się dziś w większości na nowożytny, zwłaszcza w partii fasady zachodniej, ale zachowały się trzy częściowo zrekonstruowane na początku XX wieku okazałe apsydy po stronie wschodniej oraz gotycka kaplica Trójcy Świętej przy nawie południowej. Widoczne są także dwie archiwolty gotyckich okien południowych katedry. Wnętrze kościoła uległo całkowitej barokizacji, za wyjątkiem kaplicy Trójcy Świętej, gdzie przetrwały sklepienia, arkady, wnęki ścienne oraz ościeża okienne. W kaplicy znajduje się relikwiarz Stefana I z pierwszej połowy XV wieku, wykonany w formie pozłacanego popiersia władcy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bedy V., A győri székesegyház története, Győr 1936.
Kozák A., Uzsoki A., A győri székesegyház feltárása, „Arrabona – Múzeumi közlemények 12”, Győr 1970.
Kozák K., Levárdy F., Sedlmayer J., A győri székesegyház Szentháromság (Héderváry) kápolnája, „Arrabona – Múzeumi közlemények 14”, Győr 1972.