Göncruszka – kościół parafialny

Historia

   Najstarsza pisemna wzmianka o wsi umieszczona została w księdze varadińskiej z 1220 roku (Váradi Regestrum), gdzie wymieniono między innymi dziesięć wsi węgierskiej królowej zasiedlonych przez niemieckich osadników. Prawdopodobnie w okresie tym zbudowany został późnoromański kościół. Parafia wzmiankowana była w księdze dziesięcin papieskich z lat 30-tych XIV wieku, ale nie odnotowano w niej pierwotnego wezwania kościoła. W XIV wieku, za czasów Ludwika Wielkiego, wieś musiała prosperować, a liczba jej mieszkańców zwiększyć się, gdyż przeprowadzono gotycką rozbudowę kościoła, powiększonego o nową nawę z wieżą i zakrystię.
   Przypuszczalnie w XVI wieku budowla przejęta została przez protestantów, co mogło wiązać się z jej pierwszymi nowożytnymi przekształceniami, ze względu na odmienne wymagania nowego kultu. W 1686 roku kościół miał zostać spalony przez katolickie, austriackie wojska pod dowództwem generała Rabutina, na skutek czego zawaleniu lub późniejszej rozbiórce uległa wieża. W 1692 roku pozyskane z niej kamienie miały służyć do naprawy muru cmentarnego. W 1700 roku zubożeni parafianie ufundowali jedynie drewnianą dzwonnicę, usytuowaną przed kościołem.
   W latach 80-tych XVIII wieku kościół poddano remontowi. Kolejne prace naprawcze prowadzono w 1828 i 1847 roku, natomiast gruntowna renowacja miała miejsce w 1865 roku. W jej trakcie między innymi wymieniono dachy, otynkowano elewacje, dobudowano wieżyczkę na kalenicy nawy i powiększono część okien. Bez większych zmian kościół funkcjonował do 1967 roku, gdy nad ranem po uderzeniu pioruna wybuchł pożar, ugaszony dzięki energicznej reakcji mieszkańców.

Architektura

   Kościół założono na lewym brzegu rzeki Hornad, na północno – zachodnim, wywyższonym skraju wsi, który został ogrodzony w celu wydzielenia terenu cmentarza. W okresie późnoromańskim składał się pojedynczej nawy na rzucie wydłużonego prostokąta. Po stronie wschodniej zamknięty został półkolistą apsydą, przy czym część prezbiterialna zaakcentowana została od strony zewnętrznej jedynie kilkucentymetrowym uskokiem muru. We wnętrzu natomiast apsyda utworzyła z prezbiterium jedną, ciągłą i wydłużoną przestrzeń. Całość wzniesiono z ciosanego kamienia (czerwonawego trachitu).
   Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały niewielkie okna z kamiennymi ościeżami, wykonane z kwadr ze skośnymi rozglifieniami i półkolistymi zwieńczeniami. Otwory takie umieszczono w elewacji południowej i wschodniej, podczas gdy północną zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozostawiono bez okien. Wejście najpewniej znajdowało się w ścianie zachodniej nawy, która w środku przykryta była drewnianym stropem. Sklepieniem ewentualnie mogło być przykryte prezbiterium i apsyda. Ta ostatnia nie została oddzielona arkadą tęczy, jedynie w jej północnej ścianie umieszczono dwie wnęki ścienne.
   W drugiej połowie XIV wieku po stronie zachodniej dostawiono gotycką, większą nawę na planie zbliżonym do kwadratu. Wejście do nawy umieszczono od południa, w prostym portalu z kamiennym ościeżem i ostrołucznym, sfazowanym nadprożem. Pierwotnie przy gotyckiej nawie od zachodu znajdowała się kwadratowa, smukła wieża, połączona z nawą portalem podobnym do południowego. Ponadto po północnej stronie dawnej romańskiej nawy przystawiona została zakrystia. Przebudowa gotycka wiązała się także z wprowadzeniem większych, ostrołucznie zamkniętych okien.

Stan obecny

   Kościół zachował większość murów budowli późnoromańskiej (bez pierwotnej ściany zachodniej nawy) oraz gotycką nawę. Nie przetrwała zakrystia oraz wieża, po której widoczny jest jedynie mur fundamentowy, odsłonięty podczas ostatniego remontu z 1977 roku. Wejście do XIII-wiecznego kościoła nie zachowało się, ale południową i wschodnią stronę apsydy oświetlają nadal romańskie okna. Widoczny jest także gotycki portal południowy oraz portal łączący niegdyś nawę i wieżę.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Bojtor I., Tóókos U., Göncruszka, Sárospatak 2005.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.

Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.