Historia
Pierwsze zabudowania na egerskim wzgórzu wzniesione zostały pod koniec X lub we wczesnych latach XI wieku. Funkcjonował tam wówczas królewski dwór, jedna z siedzib króla Stefana I Świętego lub jego wysokich urzędników, która prawdopodobnie odgrywała rolę w procesie chrystianizacji przygranicznych terenów Węgier. Składający się z rotundy i zabudowań pałacowych dwór, według późniejszej tradycji stanowić miał siedzibę biskupstwa, ufundowanego przez Stefana I przed 1009 rokiem. Prawdopodobnie jednak przeniesienie stolicy diecezji nastąpiło do Egeru dopiero w drugiej połowie XI wieku, w związku ze zniszczeniami pierwotnej siedziby w Bihar. Z translokacją związana mogła być budowa wzniesionej około 1040 – 1070 roku okazałej romańskiej kaplicy, wykorzystywanej przez zbiegłego z Biharu biskupa.
W drugiej połowie XI wieku na wzgórzu zamkowym rozpoczęto budowę prezbiterium romańskiej katedry, a w pierwszej połowie XII wieku, zwłaszcza w okresie urzędowania biskupa Martyriusa, znanego z działalności budowlanej w różnych częściach królestwa, do romańskiego prezbiterium katedry dobudowano korpus nawowy oraz przyległe zabudowania biskupiego pałacu. Pierwsza wzmianka o Martyriusie jako biskupie Egeru pojawiła się w 1142 roku, urzędował zaś do momentu obrania na arcybiskupa Ostrzyhomia (Esztergom) w 1150 lub 1151. Prace nad przykatedralną siedzibą biskupią kontynuowano w drugiej połowie XII wieku, w okresie gdy diecezją rządzili biskupi Lukács (1156–1158), Chama (1158–1166) i Péter w ostatniej ćwierci stulecia. Za rządów tego ostatniego wydano oświadczenie o dochodach z dziesięcin węgierskich biskupstw, według których drugą po Ostrzyhomiu najbogatszą diecezją był Eger z rocznym dochodem 3000 marek. Przejawiało się to między innymi w wyjątkowo intensywnych pracach budowlanych jakie prowadzono przy katedrze i sąsiednich zabudowaniach pałacowych.
W pierwszej połowie XIII wieku biskupi Egeru odgrywali znaczącą rolę w królestwie, gdyż na egerski stolec obrano trzech kanclerzy o dużych wpływach politycznych. Spośród nich Katapán pełnił funkcję prepozyta w Székesfehérvár, był także kanclerzem Beli III, a w 1198 roku otrzymał biskupstwo Egeru. To on pochował króla Emeryka w Egerze w 1204 roku, gdzie sam zmarł w 1217. Jego następca Tamás również został kanclerzem na dworze króla Andrzeja II i prepozytem Székesfehérvár. Brał udział w wyprawie do Ziemi Świętej, po powrocie z której został w 1224 roku arcybiskupem Ostrzychomia, przekazując Eger Cletusowi, kolejnemu kanclerzowi. Wszyscy trzej biskupi z pierwszej połowy XIII wieku przyczynili się do rozbudowy biskupiej siedziby, zwłaszcza o pierwsze murowane obwarowania.
Dwór królewski i biskupi pałac wraz z katedrą zniszczone zostały w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku. Odbudowa przebiegała powoli, gdyż diecezja egerska została najmocniej dotknięta spustoszeniem najeźdźców. Prace rozpoczęto za biskupa Cletusa, który skonfiskował cały dochód z dziesięcin diecezji, o co w 1245 roku proboszczowie diecezji poskarżyli się papieżowi. Na szerszą skalę roboty ruszyły jednak dopiero za długiej kadencji biskupa Lamperta, urzędującego od 1246 do 1275 roku. Wywodzący się z możnego rodu Hont-Pázmány, Lampert silną ręką przywrócił w diecezji porządek i za wszelką cenę dążył do zwiększenia dochodów swojego biskupstwa. Odbudowę traktował ambicjonalnie jako wyraz własnej siły i bogactwa, choć całkowitego usunięcia zniszczeń i ruin dokonano dopiero w połowie XIV wieku.
W latach 1330 – 1361, wykorzystując okres świetności Królestwa Węgierskiego, biskup Miklós Dörögdi przeprowadził rozbudowę zamku i pałacu biskupiego oraz przebudowę katedry, tworząc warowny, gotycki zespół mieszkalno – sakralny. Prace kontynuował na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku biskup Mihály, członek możnego rodu Szécsényi, biskup Egeru od 1363 roku aż do śmierci w 1377. W okresie tym zamek osiągnął swą najbardziej rozbudowaną formę, choć ostatnie średniowieczne prace budowlane miały miejsce jeszcze w latach 80-tych XV wieku, w okresie panowania Macieja Korwina. Przystąpiono wówczas do kolejnej przebudowy wschodniej części katedry oraz przebudowy pałacu biskupiego. Roboty zakończono tuż przed fatalnymi dla Królestwa Węgierskiego wojnami z Turcją, naznaczonymi klęskami pod Nikopolis w 1396 roku i Mohaczem w 1526 roku.
W drugiej ćwierci XVI wieku, w trakcie konfliktu o koronę między Janem Zápolyą a Habsburgami, Eger kilkukrotnie przechodził z rąk do rąk, a zamek stopniowo pogrążał się w ruinie, zwłaszcza jego zabudowania mieszkalne i sakralne. Do największych zniszczeń przyczyniło się przede wszystkim tureckie oblężenie z 1552 roku, które choć nieudane, spowodowało konieczność odbudowy i przebudowy wystawionego na wielodniowy ostrzał zamku. W drugiej połowie XVI wieku anachroniczne już średniowieczne obwarowania zastąpiono wczesnonowożytnymi bastionami i bastejami artyleryjskimi, jednak nawet one nie uratowały zamku w 1596 roku, kiedy to po około trzech tygodniach oporu Eger upadł. W trakcie okupacji tureckiej większość zabudowań mieszkalnych, sakralnych i pozostałych jeszcze średniowiecznych obwarowań zamku popadła w ruinę albo została całkowicie przebudowana.
Architektura
Wczesnośredniowieczny dwór a następnie zamek usytuowano na rozległym, ale niezbyt wysokim wzgórzu o spłaszczonym szczycie, wydłużonym z grubsza na linii wschód – zachód. Wzniesienie górowało nad doliną przepływającego po zachodniej stronie strumienia Eger. W niej, na zachód i północny – zachód od wzgórza, rozwinęła się osada a następnie miasto. Na południu stoki wzgórza była łagodniejsze, tam też prowadziła główna droga dojazdowa na szczyt. Po stronie wschodniej zapewne utworzyć trzeba było przekop, gdyż teren wzgórza łączył się tam z pofałdowanym płaskowyżem, pomniejszającym naturalne warunki obronne.
Najstarsze zabudowania wzniesione na przełomie X i XI wieku usytuowano w zachodniej i północno – zachodniej części wzgórza. Był to niemal kwadratowy w planie budynek o wymiarach 9 x 11 metrów i grubości muru wynoszącej około 1 metra, być może kamienna wieża mieszkalna. Na południowy – wschód od niej funkcjonowała romańska rotunda o średnicy 9 metrów z podkowiastą apsydą pełniącą rolę prezbiterium, natomiast po stronie południowo – zachodniej wieży, w odległości 32 metrów od niej, a zarazem w odległości około 52 metrów od rotundy, znajdował się podłużny budynek pałacu o długości co najmniej 25 metrów. Wszystkie trzy wczesnośredniowieczne budynki zostały wzniesione z charakterystycznych małych, płaskich kamieni.
Na przełomie drugiej i trzeciej ćwierci XI wieku na miejscu wieżowej budowli, częściowo wykorzystując jej mury, wzniesiono budynek na planie prostokąta z czterema filarami we wnętrzu. Północne i zachodnie ściany starszego budynku zostały zburzone podczas przebudowy, a południowa ściana została przedłużona. Nowe partie wzniesione zostały z obciosanych kamiennych bloków. Umieszczone wewnątrz cztery filary osadzono na profilowanych cokołach o wymiarach 90 x 90 cm. Powyżej posiadały one profilowane wertykalnie trzony (przekrój filaru tworzył kształt czteroramiennej gwiazdy, w której między ramionami znajdowały się półkoliste wybrzuszenia), kapitele bogato zdobione palmetami i lancetowatymi liśćmi, a także abakusy dekorowane konsolkami układanymi we wzór szachownicy. Wydaję się, że filary te wraz z filarami przyściennymi tworzyły dwukondygnacyjną kaplicę, tworzącą część rezydencji dworskiej wysokiego hierarchy lub węgierskiego władcy. Od wschodu kaplica przypuszczalnie zamknięta była apsydą.
W drugiej połowie XI wieku po północnej stronie rotundy rozpoczęto budowę monumentalnej trójnawowej katedry. Prace trwały także w rejonie zabudowań pałacowych, gdzie przed zachodnią fasadą czterofilarowej, dwukondygnacyjnej kaplicy zbudowano drewniany budynek konstrukcji słupowej o wymiarach 5 x 6,3 metra, z centralnym słupem wewnątrz. Ściany zachodnia, północna i południowa drewnianego budynku zbudowane były z pali, przy czym południowa była krótsza, gdyż południowo – wschodni narożnik drewnianego budynku zajmowała klatka schodowa kaplicy. Przed jej zachodnią fasadą natrafiono na duży dół na planie prostokąta, pierwotnie wypełniony drewnianą konstrukcją przypuszczalnie stanowiącą podstawę dzwonnicy. Kolejna drewniana wieża i budynek znajdował się po północnej stronie romańskiej kaplicy. Przypuszczalnie tworzyły one część kompleksu królewskiego lub biskupiego dworu.
W pierwszym trzydziestoleciu XII wieku rozebrano drewniane zabudowania po północnej stronie romańskiej kaplicy, a na ich miejscu wzniesiono długi, prostokątny, kamienny budynek o długości 32 metrów i szerokości 8 metrów. Wkrótce po jego ukończeniu na północnym – wschodzie mógł powstać kolejny budynek, dostawiony w ten sposób, iż oba skrzydła stykały się narożnikami. Zabudowania te stanowiły część biskupiego pałacu sąsiadującego z katedrą. W ich wnętrzach oprócz pomieszczeń mieszkalnych i reprezentacyjnych z pewnością mieścił się kapitularz. W drugiej połowie XII wieku kompleks uzupełniony został o skrzydło wschodnie, które wraz z katedrą i kaplicą dworską zamknęło wewnętrzny, otoczony krużgankami dziedziniec. Ponadto do północno – zachodniego narożnika skrzydła północnego dobudowano niewielką prostokątną wieżę (na północnej elewacji wieży między innymi użyto kwadry ozdobionej krzyżem połączonym z symbolem solarnym – swastyką), a wewnątrz, w jego zachodnim krańcu wydzielono wąskie pomieszczenie. Pomieszczenia skrzydła północnego były założone na niższym poziomie niż krużganek, prowadzić do nich musiały więc kamienne stopnie. Sam krużganek miał około 2 – 2,5 metra szerokości i otwierał się na wirydarz przeźroczami przedzielonymi kolumienkami. Skrzydło wschodnie podzielone zostało dwoma poprzecznymi ścianami działowymi, z których południowa przypuszczalnie wydzielała zakrystię przy katedrze. Pomiędzy zachodnią fasadą katery a kaplicą z czterema filarami wybudowano kruchtę, która mogła pełnić funkcję głównego wejścia zarówno do katedry jak i kaplicy. Na koniec XII wieku pośrodku wirydarza wzniesiono kaplicę z wydzielonym, czworobocznym prezbiterium, prawdopodobnie posiadającą wezwanie św. Stefana. Nie była to ostatnia budowla sakralna na wzgórzu zamkowym, gdyż w pobliżu północno – wschodnich stoków, na terenie późniejszego podzamcza, ufundowano kościół św. Piotra. Była to duża jednonawowa budowla z półkolistą apsydą po stronie wschodniej, być może wykorzystaną później przy wznoszeniu jednej z baszt.
W pierwszej połowie XIII wieku po zachodniej stronie wirydarza i otaczającej go zabudowy wzniesiono system rozległych murów obronnych. Kurtyna północna zaczynała się przy narożnej wieży skrzydła północnego, przy którym dobudowano nowe pomieszczenie zamknięte od zachodu cienką ścianą. Kurtyna muru obronnego biegła stamtąd ku północnemu – zachodowi, następnie na południowy – zachód i zakręcała w stronę budynku pałacu z początku XI wieku. Pomiędzy starym budynkiem a nowym narożnikiem muru wzniesiono rampę, prowadzącą na wyższy, wewnętrzny dziedziniec obwarowanego terenu północnego. Na terenie tym mogły się również znaleźć wczesnogotyckie zabudowania pałacowe, które przejęły rolę rozebranego wkrótce budynku XI-wiecznego, ale ich pełny zasięg i plan nie jest znany. Na miejscu starego budynku pałacowego, nieco później niż budowa systemu murów zachodnich, pomiędzy dwukondygnacyjną kaplicą a narożnikiem południowo – wschodnim, wzniesiono mur w kształcie litery L z obłym narożnikiem. Nowy odcinek nie dołączył jednak bezpośrednio do starszych murów, pomiędzy nimi pozostała brama wiodąca do rdzenia zamku od strony wybrukowanego placu przed katedrą. Druga brama umieszczona została po stronie południowej, w pobliżu zabudowań wczesnogotyckich. Wraz z tymi pracami przeprowadzono budowę fortyfikacji południowej części wzgórza. Obwarowania kilkoma prostymi odcinkami kurtyn ogrodziły rozległy obszar od południowo – zachodnich stoków do wschodniej części kończącej się na linii prezbiterium katedry. Południowego fragmentu obwarowań prawdopodobnie broniły dwie czworoboczne wieże.
Przykatedralne zabudowania pałacowe z rotundą i romańską kaplicą, a także sama katedra zostały poważnie uszkodzone w czasie najazdu tatarskiego. Z katedry nienaruszone pozostało praktycznie tylko prezbiterium, zaś z zabudowań wokół wirydarza zachodnia i północno – zachodnia część, która jednak także spłonęła i wymagała odbudowy. Podczas odbudowy rozebrano ruiny romańskiej kaplicy z czterema filarami, a na jej miejscu zbudowano ścianę południową i przypory gotyckiego budynku zamkowego. Na miejscu najbardziej zniszczonego i następnie rozebranego skrzydła wschodniego, obok prezbiterium katedry, zbudowano dużą gotycką zakrystię, która z pewnością mogła pełnić funkcję kapitularza. Natomiast pierwotna kaplica św. Stefana ustąpiła miejsca nieco większej, gotyckiej budowli o tym samym wezwaniu. Gotycką kaplicę wzniesiono jako trójprzęsłową ze wschodnim zamknięciem trójbocznym, w całości oszkarpowaną, z emporą wypełniającą zachodni fragment nawy.
W drugiej połowie XIII wieku odbudowie i gruntownej przebudowie poddano także północno – zachodni rdzeń zamku, przypuszczalne miejsce dawnego dworu królewskiego. W samym narożniku północno – zachodnim zbudowano wieżę mieszkalną o grubości masywnych murów wynoszącej 2,3 metra i powierzchni 14 x 15 metrów. Do całej jej elewacji wschodniej przystawiony został podłużny budynek gotyckiego pałacu biskupiego, ciągnącego się aż do starszych zabudowań w narożniku nieistniejącego już wirydarza. Mury obronne zachodniej części zamkowego wzgórza z grubsza zachowały dawny układ, przy czym utrzymano podział na północno – zachodnią część zamku gdzie znajdowały się najważniejsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne i południowe podzamcze, w okresie gotyku znacznie rozciągnięte na wschód od powiększonej katedry. Obwarowania podzamcza wzmocniono około dziesięcioma basztami, najgęściej rozmieszczonymi na najbardziej zagrożonym kierunku południowym i południowo – wschodnim, gdzie znajdowały się bramy (jedna funkcjonowała w czworobocznej baszcie południowej, druga zlokalizowana była na południowym – wschodzie). Starsze baszty zachodnie i południowo – zachodnie miały kształty czworoboczne i wystawały poza sąsiednie kurtyny jedynie w niewielkim zakresie, za wyjątkiem jednej baszty cylindrycznej, usytuowanej w miejscu połączenia muru obwodowego zamku i muru poprzecznego oddzielającego podzamcze od głównej części zamku. Natomiast późniejsze baszty we wschodniej i południowo – wschodniej części zamku wznoszono już na planie podkowy i prawie w całości wysuwano w przedpole, tak by mogły lepiej prowadzić ogień flankujący sąsiednie kurtyny. Przed południowo – wschodnim i wschodnim odcinkiem obwarowań zapewne utworzony był przekop, a u schyłku średniowiecza ten newralgiczny fragment dodatkowo wzmocniono zewnętrznym murem połączonym z przedbramiem bramy południowo – wschodniej. Kolejną basztę czy też wieżę dobudowano w okresie gotyku po zachodniej stronie XIII-wiecznej wieży mieszkalnej, na samym cyplu wzniesienia. Połączona kurtyną ze starszymi zabudowaniami oprócz funkcji obronnej w narożniku zamku górującego nad miastem, mogła ona także pełnić funkcje danskeru.
Budynek gotyckiego pałacu biskupiego w XIV wieku był prawdopodobnie dwukondygnacyjny, jednotraktowy, z pomieszczeniami otwartymi na południe za pomocą półkoliście zamkniętych, sfazowanych portali prowadzących do poszczególnych pomieszczeń. Najbardziej wysunięte na wschód pomieszczenie było sklepione i oświetlane dwoma większymi oknami. Pośrodku sali stał ośmioboczny filar, a wnętrze ogrzewał umieszczony pod poziomem podłogi piec, znajdujący się poza ścianą wschodnią. W ostatniej ćwierci XV wieku budynek pałacu został gruntownie przebudowany w stylistyce późnogotyckiej. Utworzono wówczas przy fasadzie sklepiony krzyżowo – żebrowo krużganek, otwarty na zewnątrz rzędem co najmniej 19 ostrołucznych arkad, niosących ganek na piętrze gdzie drewniane słupy podtrzymywały dach. Filary w przyziemiu uzyskały czworoboczne cokoły przechodzące w ośmioboczne trzony, rozstawione co około 2,3 metra (kształtem filara i arkadą różniło się znacznie pierwsze przęsło od zachodu). Na parterze zamurowano większość dawnych otworów drzwiowych i okiennych, przebito natomiast nowe, czworoboczne okna o sfazowanych i profilowanych ościeżach i portale siodłowe (dwuramienne). Także na mieszkalno – reprezentacyjnym piętrze wprowadzono nowy układ pomieszczeń, oświetlanych odtąd dużymi oknami przedzielonymi krzyżami.
Dziedziniec rdzenia zamku oraz teren podzamcza oprócz budynku pałacu otoczony był kilkoma kolejnymi budynkami przystawionymi do kurtyn, najpewniej mającymi funkcje pomocnicze i gospodarcze. Według źródeł pisanych budynek w części zachodniej mógł być w posiadaniu kapituły. W pobliżu średniowiecznej bramy południowej funkcjonował budynek o wymiarach 18 x 7 metrów. Po jego zachodniej stronie znajdował się mały budynek gospodarczy, w północno – wschodnim narożniku którego znajdował się piec. Co najmniej od XVI wieku pełnił on funkcję warsztatu i zbrojowni. Liczne budynki gospodarcze na podzamczu wykorzystywały naturalne zagłębienia w skale wzgórza zamkowego, które zostały wykorzystane do budowy systemu piwnic składających się z kilku odgałęzień i komór.
Stan obecny
Obecnie na wzgórzu zamkowym jedyną, prawie w pełni zachowaną budowlą o średniowiecznym rodowodzie (choć częściowo przebudowywaną w późniejszym okresie i restaurowaną w latach 60-tych XX wieku, a także pozbawioną zniszczonej wschodniej partii) jest późnogotycki pałac z drugiej połowy XV wieku, wzniesiony na miejscu starszej budowli z XIII i XIV wieku (z tego okresu przetrwało kilka zamurowanych portali). Ponadto częściowo zachowała się południowa baszta bramna (prawdopodobnie obniżona o dwie kondygnacje), stojąca dziś obok wzniesionego w połowie XVI wieku bastionu Gergely. Nie licząc skromnych reliktów okazałej niegdyś katedry i fragmentarycznych pozostałości średniowiecznych murów obronnych, pozostałe zabudowania i obwarowania egerskiego zamku w obecnej formie pochodzą już z czasów nowożytnych (bastiony, kazamaty, klasycystyczne budynki). Co więcej sam obszar zamku uległ znacznemu pomniejszeniu, a wschodnia część jego podzamcza jest dziś przecięta linią kolejową i zabudowana współczesnymi domami mieszkalnymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Az Árpád-Kori Egri Püspöki Központ Kialakulása, „Archaeologiai Értesítő”, 145/2020.
Buzás G., Az egri székesegyház XIII-XIV. századi gótikus épülete, „Az Egri Vár Híradója”, 38/2006.
Buzás G., Az egri vár az Árpád-korban, “Várak, kastélyok, templomok”, Pécs 2017.
Giber M., A késő középkori egri püspökvár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2010.
Giber M., Az egri várbeli késő középkori püspöki palota, „Castrum 7”, 1/2008.