Historia
Pierwszy zamek Csővár, usytuowany po północno – wschodniej stronie Budy, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych, zbudowany został prawdopodobnie po najeździe mongolskim, w czasach panowania króla Beli IV lub kilkanaście lat później na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XIII wieku. Jego fundatorami byli członkowie rodziny Csői-Nézsai, którzy użytkowali go do początku XIV wieku, kiedy to zniszczony został przez oddziały Máté Csáka, możnowładcy władającego suwerennie północnymi rejonami królestwa. W związku z tymi wydarzeniami budowla została po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych jako „castrum nostrum Cheewar”.
Zniszczony zamek pozostawał opuszczoną ruiną przez około sto lat. Na kartach historii pojawił się ponownie dopiero w 1423 roku, gdy Zygmunt Luksemburczyk bezskutecznie próbował go podarować Jánosowi Garai. Następnie w 1444 roku spustoszony został wraz z okolicznymi terenami przez pohusyckie oddziały Jana Jiskry. Po zajęciu zamku mogli oni prowadzić na nim jakieś działania budowlane. Gdy odeszli, Csővár powrócił w ręce pierwotnych właścicieli z rodu Csői, którzy posiadali zamek do 1470 roku. Wówczas to Miklós Csői skazany został na utratę majątku z powodu bratobójczego mordu i buntu. Zamek choć został mu odebrany, to pozostał w rękach krewnych z rodziny Nézsai: László i Jánosa Nézsai. Bracia ci brali udział w spisku arcybiskupa ostrzhomskiego Jánosa Vitéza przeciwko królowi Maciejowi Korwinowi. János Nézsai przekazał zamek zbuntowanemu arcybiskupowi i interweniującym w kraju polskim oddziałom, przez co węgierski król zmuszony był odebrać go swoim niewiernym poddanym za pomocą oblężenia. W 1474 roku obaj bracia zmarli bezpotomnie, Csővár zaś przeszło w ręce królewskie.
Maciej Korwin podarował Csővár w zastaw György Parlagi, a następnie po jego śmierci w 1486 roku wraz z wieloma innymi majątkami przekazał swemu nieślubnemu synowi Janowi, aby zwiększyć jego szanse na zdobycie tronu. Już dziesięć lat później zamek był jednak własnością Balázsa Raskaia, węgierskiego dworzanina pełniącego wysokie urzędy, od 1498 roku skarbnika królewskiego. Po śmierci Macieja pozostał on wierny jego synowi, zamek zaś nabył dopiero po jego upadku. Wraz z oficjalnym przejęciem zainwestował na przełomie XV i XVI wieku w wielką przebudowę, mającą polepszyć standardy mieszkalne zamku zgodnie z duchem schyłku średniowiecza.
Od około 1523 roku Csővár należał do Ferenca Bebeka, zięcia zmarłego Balázsa Raskaia. W jego czasach, w 1541 roku, pod naporem Turków upadła Buda, co przyczyniło się do wzrostu militarnego znaczenia zamku. Podjęto wówczas prace budowlane mające przystosować Csővár do obrony przy użyciu broni palnej (basteja północno – zachodnia), zwłaszcza, iż po zajęciu miast Nógrád i Vác zamek stał się warownią przygraniczną. Prawdopodobnie urządzano z niego wyprawy zbrojne na Turków, co doprowadziło do ich odwetowej wyprawy w 1551 roku. Csővár został zajęty przez turecki garnizon na kilkanaście lat. Gdy najeźdźcy postanowili się z niego wycofać podpalili zabudowania, pozostawiając zamek w ruinie. W latach 1735-1740 jego pozostałości rozebrano w celu pozyskania materiału budowlanego.
Architektura
Zamek wzniesiono na wysokim, skalistym wzgórzu o wysokości 349 metrów, od południa i zachodu opływanym u podstawy przez strumień Sinkár. Choć samo wzgórze miało w planie z grubsza owalny kształt, to jego najwyższej położona część od południa ograniczona była prostym odcinkiem stromego stoku. Urwisko to wraz z resztą ukształtowania terenu nadało zamkowi formę wydłużonej na linii wschód – zachód podkowy o wymiarach około 26 x 46 metrów, z prostą kurtyną muru po stronie południowej i poprowadzonym łukiem murem obronnym na północy.
Podejście do zamku najłagodniejsze było od zachodu i północnego – zachodu, co wpłynęło na rozplanowanie zabudowy. Bramę wjazdową, prawdopodobnie wtórnie poprzedzoną wysuniętą przed mury obronne czworoboczną wieżą bramną o wymiarach 11 x 8 metrów, usytuowano w narożniku południowo – zachodnim, natomiast główne i najstarsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne zlokalizowano w najbezpieczniejszej wschodniej części zamku. Przestrzeń pomiędzy kurtynami wypełnił tam jednotraktowy budynek z trzema pomieszczeniami w przyziemiu, posiadający zaokrąglony narożnik północno – wschodni. Kolejne, zapewne pomocnicze i gospodarcze zabudowania o rożnej wysokości, przystawiane były w okresie późnego średniowiecza do muru obronnego od południa i północy. Ostatecznie pozostawiły one stosunkowo wąski i długi dziedziniec, ze studnią lub zbiornikiem na wodę pośrodku. Wyróżniała się czworoboczna budowla w północnej części, przystawiona do muru w całości po stronie zewnętrznej. Jej nieco grubsze mury z zaoblonymi narożnikami północnymi wskazywałyby, iż mogła mieć formę wieżową.
Rdzeń zamku w późnym średniowieczu chroniony był zewnętrznym obwodem muru, powielającym z grubsza plan głównego muru wewnętrznego. Tak więc jego południowa kurtyna była prosta, a dwa narożniku północne zaoblone. Brama także znajdowała się w narożniku zachodnim, skierowanym ku najłagodniejszym stokom wzniesienia. By wzmocnić jej obronę i kontrolować drogę dojazdową do zamku, w pierwszej połowie XVI wieku wzniesiono okazałą, półkolistą basteję o średnicy około 20 metrów, usytuowaną w narożniku północno – zachodnim. Kolejne dzieło obronne w postaci niewielkiej półkolistej baszty czy też bastei, utworzono w południowo – wschodniej części obwarowań.
Stan obecny
Zamek jest dziś słabo zachowaną, położoną z dala od uczęszczanych dróg ruiną. Widoczny jest jedynie wysoki narożnik wieży zachodniej (bramnej) oraz fragment zewnętrznej ściany wschodnich zabudowań mieszkalnych z dwoma dużymi otworami po zniszczonych oknach. Pozostałe fragmenty kurtyn murów oraz zabudowań są dużo niższe, przysłonięte zwałami ziemi i osuniętego gruzu. Czytelne są wciąż obwałowania zewnętrzne wraz z pozostałościami XVI-wiecznej bastei. Szlak na zamek wiedzie z położonej na południowy – wschód od niego wsi Csővár, skąd spacerem przebyć trzeba około 60 minutowy odcinek wąskiej ścieżki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Csaba L., Feld I., Jakus L., Csővár, „Studia Comitatensia 7”, Szentendre 1979.
Feld I., Csővári vár, „Műemlékvédelem”, évfolyam 22, szám 1-4, 1978.
Középkori és török kori várak Pest megyében, red. G.Kovács, Budapest 2022.