Historia
Zamek zbudowano w drugiej połowie XIII wieku, na zalesionym terenie gór Vértes i Bakony, w niedalekiej odległości od królewskiej siedziby Fehérvár (Szekesfehervar), a także blisko nowego centrum królewskiego w Budzie, a zrazem w pobliżu ważnego szlaku komunikacyjnego łączącego się z Győr. Fundatorami budowli byli członkowie rodziny Dudary, gałęzi możnego rodu Csák, który zbudował także pobliskie zamki Oroszlánkő, Gesztes czy Vitány. Pierwsza pisemna wzmianka o Csókakö pojawiła się w 1299 roku, kiedy to mieszkał w nim wraz z rodziną i służbą István, syn niejakiego Marka.
W 1326 roku, po okresie niepokojów i walk wewnętrznych związanych z ugruntowywaniem nowej węgierskiej dynastii panującej, właściciele Csókakö sprzedali zamek królowi Karolowi Robertowi, który oddał go w zarząd możnemu szlachcicowi Tamásowi Gönyűi. Ten pieczę nad nim sprawował aż do śmierci w 1358 roku. Jego syn János nie kontynuował bardzo udanej kariery ojca. Prawdopodobnie władca obawiał się nagromadzenia zbyt dużej ilości dóbr w rękach pojedynczego człowieka (w latach 1360 – 1379 János był ispánem Győr, Komárom i Bakony) i w 1379 roku przekazał Csókakö wraz z paroma innymi zamkami Benedekowi Himfi. Nieco wcześniej, w 1376 roku, urząd ispána (komesa) regionu Fejér połączono z godnością zarządcy Csókakö. Późniejszy brak informacji w źródłach pisanych o królewskim zamku, zwłaszcza po śmierci Benedeka w 1380 roku, mógłby wskazywać o braku jakichkolwiek konfliktów, niepokojów lub sporów wokół Csókakö.
W 1430 roku król Zygmunt Luksemburczyk podarował zamek Istvánowi Rozgonyi, ispánowi Timisoary, prawdopodobnie w podziękowaniu za uratowanie życia w przegranej z Turkami dwa lata wcześniej bitwie pod Golubacem. Ród Rozgonyi posiadał Csókakö przez większą część XV wieku, za wyjątkiem dwuletniej utraty w 1445 roku na rzecz Miklósa Újlaki. Po odzyskaniu Rozgonyi znacznie rozbudowali swą siedzibę, zwłaszcza na terenie dolnej i środkowej części zamku, gdzie ufundowali między innymi gotycki pałac oraz kaplicę zamkową.
Od 1490 roku Csókakö ponownie było własnością królewską, pomimo protestów Rozgonyi przekazywaną w zastaw różnym innym rodom szlacheckim. W 1515 roku zamek uzyskał László Kanizsa, a w 1534 roku na drodze koligacji małżeńskich Tamás Nádasdy. Kolejne, wielokrotne zmiany właścicieli toczyły się na tle walk wewnętrznych o koronę między Habsburgami i Janem Zápolyą, w toku których w 1537 roku doszło do oblężenia zamku przez oddziały Ferdynanda Habsburga. Chaos w kraju wykorzystywali czyniący szybkie postępy Turcy. Trzy lata po upadku Budy i rok po upadku Székesfehérvár, w 1544 roku, zajęli po raz pierwszy Csókakö. Co prawda w 1566 roku wojskom chrześcijańskim udało się odbić zamek, ale ponownie utracony, znajdował się w rękach Turków do 1598 roku. Po tymczasowym odbiciu islamskie wojska zajęły zamek w 1602 roku, tym razem trzymając go aż do końca okresu węgierskiej w 1687 roku. W okresie tym gruntownie przebudowali oni średniowieczną warownię, wznosząc na terenie zamku dolnego i średniego szereg nowych budowli z meczetem na czele. Odzyskany przez chrześcijan zamek nie powrócił już w ręce rodu Nádasdy (Ferenc Nádasdy w 1670 roku ukarany został za udział w spisku antykrólewskim konfiskatą majątku). Jako budowla wojskowa także utracił na znaczeniu, przez co około połowy XVIII wieku znajdował się już w stanie opuszczonej ruiny.
Architektura
Zamek zbudowano na południowo – wschodniej stronie wzgórza Csóka o wysokości 479 metrów, jednego z wielu w ciągnącym się z zachodu na wschód paśmie. Wzniesienie charakteryzowało się stromymi, skalistymi i niedostępnymi skarpami po stronie północnej i wschodniej, oraz nieco łagodniejszym spadkiem terenu na południu, które wykorzystano pod budowę niedużego podzamcza. Dojść na wzgórze można było jedynie od zachodu, gdzie zabezpieczono się wykutym w skale przekopem, za którym droga biegła ku rozłożonemu na południowym – zachodzie płaskowyżowi.
Zamek z XIII/XIV wieku zajmował najwyższy punkt wzgórza, północny, skalisty cypel. Miał on wówczas kształt zbliżony w planie do niewielkiego prostokąta z zabudową mieszkalną tworzącą północną część wąskiego dziedzińca, usytuowaną tuż nad skalistymi skarpami. W narożniku północno – zachodnim było to małe pomieszczenie otoczone masywnymi murami, być może przechodzące w formę niedużej wieży, sąsiadujące z podłużnym pomieszczeniem po stronie wschodniej. Narożnik północno – wschodni stanowiła nieregularna, czworoboczna wieża, połączona z wcześniejszym budynkiem wąskim aneksem. W południowej części dziedzińca przy murze obronnym usytuowany był cylindryczny zbiornik na wodę. Wjazd na dziedziniec musiał znajdować się w pobliżu narożnika południowo – zachodniego, tamtędy bowiem prowadziły wykute w skale schody. Schody te poniżej najwyższego biegu rozgałęziały się: jedne, wspomniane powyżej, prowadziły na północ do zamku górnego, a szeroki bieg zakręcał na wschód, na podłużny, niżej położony od rdzenia zamku taras, prawdopodobnie wykorzystywany jako podzamcze już od początku funkcjonowania zamku.
Pod koniec XIV wieku brak przestrzeni mieszkalnej spowodował przebudowę muru obronnego zamku górnego w części południowej i wschodniej. Stare kurtyny zostały rozebrane, a nowe wzniesiono około 5 metrów dalej na południe, powiększając tym samym dziedziniec przy starym zbiorniku na wodę. Około połowy XV wieku uzyskana w ten sposób przestrzeń w dużej części została zastawiona kolejnymi zabudowaniami. Co więcej rozebrano XIII-wieczne mury w części zachodniej dziedzińca i postawiono nową, masywną ścianę kilka metrów bliżej, na linii muru z końca XIV wieku. Celem pomniejszenia dziedzińca zamku górnego było uzyskanie miejsca na budowę poza jego obwodem kaplicy zamkowej, usytuowanej między wykutymi w skale schodami a krawędzią zachodniego stoku wzgórza, przy kurtynie muru łączącego się z obwarowaniami podzamcza.
W połowie XV wieku znacznie rozbudowana została dolna i środkowa część zamku. Wjazd na podzamcze prowadził od strony zachodniej, poprzez czworoboczną wieżę bramną, wysuniętą przed kurtynę muru obronnego w stronę przekopu. Za nią podzamcze uformowano w długą i wąską drogę, od południa ograniczoną poprowadzonym lekkim łukiem murem obronnym, a od północy zabudowaniami położonymi na wyżej leżącej partii stoku. Wybrukowana droga podzamcza w południowo – wschodnim narożniku zamku zakręcała i po wykutych w skale schodach wiodła do prostokątnego w planie budynku o dłuższych bokach usytuowanych na linii północ – południe. Składał się on w przyziemiu z małego przedsionka na południu oraz dużej sali o wymiarach około 5 x 13 metrów, wypełniającej resztę budowli.
W niedużej odległości od wieży bramnej podzamcza stare schody pięły się na północ, wiodąc do wspomnianego powyżej rozgałęzienia, zapewniającego komunikację z zamkiem górnym i ze środkową częścią zamku. Ta ostatnia od południa ograniczona była ciągiem zabudowań, a od północy wysokimi murami zamku górnego. Na wschodzie kończyła się otoczonym budynkami dziedzińczykiem o wymiarach 6 x 7 metrów. Ciąg zabudowań pomiędzy dolną i środkową częścią zamku od około połowy XV wieku stanowił gotycki pałac, lekko rozszerzający się ku wschodowi, o wymiarach około 26,5 x 6 metrów i trapezowatym rzucie.
W latach 30-tych XVI wieku mury obronne zamku dolnego zostały znacznie wzmocnione. Na dużej części, zwłaszcza po stronie zachodniej w pobliżu bramy wjazdowej, oraz w narożniku południowo – wschodnim, zostały pogrubione od strony zewnętrznej, przy czym dotychczasowy łagodny łuk obwarowań zastąpiony został uskokami, być może w celu zapewniania możliwości prowadzenia ognia flankującego. Co więcej przed czworoboczną wieżą bramną podzamcza wzniesiono podkowiaste w panie przedbramie, rodzaj małego barbakanu z wjazdem umieszczonym w ścianie północnej, tak by potencjalny napastnik po wejściu narażony był na boczny ostrzał z wieży bramnej.
Stan obecny
Zamek jest dziś tak zwaną trwałą ruiną, o murach dochodzących w większości do wysokości około 2-3 metrów, poddanych w ostatnich latach pracom renowacyjnym i wzmacniającym. Nieco wyżej przetrwały fragmenty ścian wieży bramnej, która niestety wraz z kaplicą i pobliskim odcinkiem kurtyny muru obronnego poddana została pseudorekonstrukcji przy użyciu współczesnych i całkowicie odmiennych materiałów budowlanych. Duża część reliktów zabudowań zamku dolnego i środkowego znajduje się dziś pod przykryciem niskiego, współczesnego dachu, chroniącego przed niszczącymi warunkami pogodowymi. Zamek udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bocsi Z., Csókakő vár az írott források tükrében, különös tekintettel az Anjou korra, „Arrabona” 44/2 (2006).
Hatházi G., Kovács G., A csókakői vár régészeti kutatása 2014–2017, „Studia Agriensia. Örökségünk védelme és jövője 5”, Eger 2019.