Historia
Pierwsi pustelnicy w przygranicznym okręgu Tardony odnotowani zostali w źródłach pisanych w 1240 roku, ale paulińskie zabudowania klasztorne zaczęły tam powstawać na początku XIV wieku. Najstarsza wiarygodna informacja o klasztorze Bükkszentlélek pod wezwaniem św. Ducha, w średniowieczu zwanym Dédes, pojawiła się w 1313 roku, kiedy to palatyn István, syn Ernye Bána, złożył na jego rzecz donację. István posiadał na okolicznych terenach rozległe majątki ziemskie, wspierał paulinów z Miszkolca, a w pobliżu swe siedziby miał na zamku Diósgyőr i Dédes. Bükkszentlélek usytuowane było przy trakcie pomiędzy tymi zamkami, palatyn mógł więc ufundować klasztor mający w zamyśle być miejscem postoju i kwaterą do wypadów na polowania w okolicznych lasach.
Około połowy XIV wieku klasztor musiał już być w pełni zorganizowany i funkcjonalny, między innymi za sprawą licznych donacji, w tym przekazywanych przez rodzinę królewską. Hojnych darowizn na rzecz klasztoru dokonywali król Ludwik Wielki, królowa Elżbieta, królowa Maria i Zygmunt Luksemburski. Dzięki donacjom przystąpiono do gruntownej przebudowy i powiększenia klasztoru, co według detali architektonicznych nastąpiło w drugiej połowie XIV wieku, kiedy to wzniesione zostało prezbiterium kościoła. O nawę powiększony został on dopiero pod koniec XV stulecia. Być może z pracami tymi związana była hojna darowizna króla Macieja Korwina z 1459 roku, który następnie pożyczył mnichom 200 forintów z kopalni soli Szék.
W 1540 roku wojska Zsigmonda Balassy zniszczyły klasztor, oskarżając mnichów o sprzyjanie ich politycznym przeciwnikom. Do całkowitego wyludnienia Bükkszentlélek doszło około połowy XVI wieku, choć jeszcze w 1628 roku tereny klasztoru zostały zastawione w celu zakupu gruntów pod nowy konwent paulinów w Wiedniu. Ostatnia wzmianka o klasztorze św. Ducha, przed podjętymi w XIX wieku badaniami, pojawiła się w 1737 roku, kiedy to ruiny przekazano parafii z Diósgyőr. Zabezpieczenie murów klasztoru i poważne badania archeologiczne rozpoczęto w 1974 roku.
Architektura
Klasztor usytuowany został na odludnym terenie Gór Bukowych, z dala od większych ludzkich siedzib. Wzniesiono go na szczycie grzbietu wzniesienia górującego nad położonymi na północnym wschodzie i południowym – zachodzie dolinami, którymi przepływały niewielkie strumienie.
Kościół klasztorny był niewielką budowlą składającą się z krótkiego, dwuprzęsłowego korpusu i węższego prezbiterium, zamkniętego na wschodzie trójbocznie. Obie te części wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, przy czym te w narożnikach usytuowano pod skosem. Podparcie przyporami pozwoliło na założenie we wnętrzu prezbiterium sklepienia krzyżowo – żebrowego o kwadratowym przęśle, a we wschodnim zamknięciu sklepienia sześciodzielnego. Żebra prezbiterium o profilu gruszkowatym schodziły do bogato zdobionych głowic służek, pokrytych dekoracją liściastą i w kilku przypadkach motywami figuralnymi. Ponadto na północno – zachodniej głowicy narożnej utworzono czworonożne zwierzę z rogiem na głowie, przypuszczalnie jednorożca, a na głowicy północnej wiązki służek z ust ludzkiej głowy wypuszczono w dwie strony liście, które po dalszym zwinięciu pokryły całą powierzchnię głowicy (tzw. zielony człowiek). Nawa przykryta była sklepieniem żebrowym tworzącym sieciowy układ.
Cechą charakterystyczną prezbiterium kościoła były cieńsze mury w jego części zachodniej, po lewej stronie portalu do zakrystii w ścianie północnej i odpowiednio po zachodniej stronie służki w ścianie południowej. Na wschód od wymienionych miejsc grubość muru mogła być taka sama na całej wysokości. W części wschodniej również poziom posadzki prezbiterium był wyższy, dostępny stopniami. Układ ten związany był z wyróżnieniem części kościoła przeznaczonej na ołtarz, oraz z ustawionymi w części zachodniej stallami mnichów.
Od północy z prezbiterium na całej jego długości sąsiadowała prostokątna w planie zakrystia. Podzielono ją na dwa kwadratowe przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego, podpartego w narożnikach i pośrodku ściany północnej. W ścianie wschodniej znajdowała się piscina, w południowej zaś przejście do prezbiterium. Po stronie zachodniej kolejne przejście wiodło do wąskiego pomieszczenia sąsiadującego z nawą kościoła z jednej strony i krużgankiem z przeciwnej. Wirydarz był dość nietypowy, na planie wydłużonego prostokąta, otoczony zabudowaniami klauzury z wszystkich stron, przy czym skrzydło północne było wyjątkowo krótkie, składające się z jednego pomieszczenia. Przypuszczalnie mieściła się w nim kuchnia. Skrzydło wschodnie było trójprzestrzenne, natomiast przyziemie skrzydła zachodniego tworzyła jedna duża sala.
Stan obecny
Klasztor znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny, choć widoczne są dwa stosunkowo wysokie fragmenty murów dawnej nawy i prezbiterium kościoła klasztornego, włącznie z arkadą tęczy, znacznej wysokości sięgają także ściany sąsiedniej zakrystii, a mury zabudowań klauzury czytelne są na poziomie gruntu. Spośród zachowanych detali uwagę zwracają zwłaszcza głowice służek, wciąż pokryte misternie płaskorzeźbionymi dekoracjami, czy też fragment żebra w prezbiterium z figuralną dekoracją.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bodó B., A szentléleki pálos kolostor, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám június, Pécs 2010.
Miskolczi M., Szörényi G.A., A miskolc-szentléleki pálos kolostor története és 2012. évi kutatása [w:] Fiatal Középkoros régészek iV. Konferenciájának Tanulmánykötete, red. M.Varga, Kaposvár 2013.