Historia
Od drugiej ćwierci do połowy XIII wieku na terenie późniejszego Budaszentlőrinc funkcjonowała późnoromańska kaplica, prawdopodobnie powstała z fundacji królewskiej któregoś z władców Węgier. Dokument z 1290 roku wspominał, że arcybiskup Lodomer z Ostrzyhomia umieścił ją, powierzoną opiece pustelnika, z powrotem pod jurysdykcję właściwej terytorialnie diecezji Veszprém. Na jej miejscu około 1300 roku, Lôrinc, czwarty prowincjał zakonu paulinów, założył klasztor św. Wawrzyńca. Jego funkcjonowanie zapewniły donacje króla Karola Roberta, ispána (komesa) Jánosa z Óvár, mieszczanina Pála Velencei oraz datki zbierane w Budzie. W 1335 roku János podarował klasztorowi okoliczne lasy, wcześniej natomiast, w 1308 roku, paulini otrzymali od papieskiego legata Gentilisa regułę św. Augustyna. W statucie z 1309 roku Gentilis dał im upoważnienie do zbierania się na kapitule prowincjalnej, a także do tworzenia własnych statutów, byle nie były one sprzeczne z przepisami augustianów.
W 1381 roku do Budaszentlőrinc z inicjatywy króla Ludwika Wielkiego przeniesiono z Wenecji szczątki patrona zakonu, Pawła z Teb. Dało to impuls do podjęcia wielkiej rozbudowy klasztoru. Prace skupiły się przede wszystkim na nowym, drugim już kościele klasztornym, według wzmianki źródłowej wciąż budowanym w 1387 roku, ale opisanym już jako ukończony w 1403 roku. Po sprowadzeniu relikwii zakonnicy liczyć mogli na duże ilości przybywających do Budaszentlőrinc pielgrzymów, pomimo iż szczątki nie były pełne (głowa trafiła na zamek Karlštejn, skąd udało się ją uzyskać dopiero w w 1523 roku).
Relikwie św. Pawła z Teb od końca XIV wieku powoli zyskiwały narodową sławę, dzięki wieściom o cudownych uzdrowieniach, co z kolei wpływało na zwiększone rzesze odwiedzających i dochody zakonników, a tym samym na trwające nieprzerwanie prace nad rozbudową konwentu, prowadzone zwłaszcza w końcowym okresie panowania Zygmunta Luksemburczyka i w latach osiemdziesiątych XV wieku. W 1475 roku król Maciej Korwin nadał paulinom klasztor norbertański pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Zsámbék, co zapewne miało związek ze stylistycznym podobieństwem niektórych elementów obu konwentów (krużganki, detale architektoniczne). Do 1486 ukończono przebudowę mieszczącej relikwiarz kaplicy św. Pawła, a w latach 1484-1488, brat Dénes, kamieniarz, stworzył grobowiec świętego, w którym umieszczone zostały w 1492 roku relikwie. W 1508 roku podjęto się wielkiej przebudowy prezbiterium kościoła klasztornego oraz kapitularza.
W 1526 roku Węgrzy ponieśli wielką porażkę w bitwie z wojskami Sulejmana Wspaniałego pod Mohaczem. Po starciu, w drodze na Budę Turcy ograbili i spalili Budaszentlőrinc, łącznie z ogromną biblioteką klasztorną. Bogaty konwent nie podniósł się już po tym wydarzeniu, mimo, iż część z jego pomieszczeń mogła być przez jakiś czas wykorzystywana (w jednej z piwnic odnaleziono monetę wybitą w 1546 roku i kolejną monetę wybitą w 1586 roku). Ostatnia wzmianka o klasztorze odnotowana została w źródłach pisanych w 1540 roku, na rok przed zajęciem Budy przez Turków. Paulini przenieśli się do Máriavölgy, jednak gdy w 1686 roku Węgry wyzwolone zostały spod władzy Turków, nie wrócili do Budaszentlőrinc, ale zbudowali nowy klasztor na terenie Pesztu.
Architektura
Klasztor założono w zalesionej dolinie na północny – zachód od Budy. Jego kościół wzniesiono dokładnie na miejscu starszej kaplicy, niewielkiej budowli składającej się z pojedynczej nawy i prosto zamkniętego prezbiterium. Przypuszczalnie prace nad kościołem paulinów rozpoczęto od rozbiórki starego prezbiterium, na miejscu którego wzniesiono gotycką już budowlę o dwóch prostokątnych przęsłach i wielobocznym zamknięciu na wschodzie. Nowy łuk tęczy umieszczono w zewnętrznym narożniku dawnego prezbiterium kaplicy, stara nawa mogła natomiast jeszcze pełnić funkcje do czasu zakończenia budowy wschodniej części kościoła. Gdy ukończono gotyckie prezbiterium, rozebrano romańską nawę, zastąpioną nowszą, szerszą.
Najstarsze zabudowania klauzury przylegały do kościoła od strony północnej, gdzie otoczony krużgankami, prostokątny w planie, bardzo mały wirydarz, o wymiarach 10 x 15 metrów, sąsiadował z nawą. Krużganki o szerokości 2,2 metra już od początku XIV wieku otaczały dziedziniec z wszystkich stron, zapewniając komunikację między kościołem i wszystkimi kluczowymi pomieszczeniami klasztoru. Najważniejsze sale mieściły się w skrzydle wschodnim, sąsiadującym z prezbiterium kościoła, podzielonym w przyziemiu na trzy pomieszczenia, z których środkowe mogło być kapitularzem. Z jego ściany wschodniej wysunięty był wieloboczny, oszkarpowany, podsklepiony ryzalit, zapewne o funkcji małej kaplicy. Całość kościoła i klauzury otoczona została kamiennym murem.
W czwartej ćwierci XIV wieku po południowej stronie pierwotnego kościoła wybudowana została nowa, znacznie większa świątynia. Uzyskała ona pięcioprzęsłowy korpus o trzech nawach, wzniesiony w kształcie hali, a więc z wszystkimi nawami równej wysokości. Od wschodu na zakończeniu naw bocznych utworzono niewielkie kaplice, być może przechodzące w formę smukłych wież, a pomiędzy nimi pierwsze, prostokątne przęsło prezbiterium, na wschodzie sąsiadujące z wielobocznym zamknięciem (pięć boków ośmioboku). To ostatnie przykryto sklepieniem sześciodzielnym, prostokątne przęsło natomiast sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W korpusie sklepienia krzyżowo – żebrowe oparto na czterech parach filarów. Cała budowla z zewnątrz opięta została przyporami.
Budowa nowego kościoła sprawiła, iż można było rozebrać zbędną nawę starszej świątyni z początku XIV wieku, pozostawiono jednak jej prezbiterium. Wolną przestrzeń pomiędzy nim a nowym kościołem zabudowano wąskim pomieszczeniem, przykrytym jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Wejście do niego otwarto na korytarz utworzony na miejscu rozebranej nawy, otaczający utworzony wówczas drugi wirydarz. Wirydarz ten dostępny był dla pielgrzymów i oddzielony od wirydarza ściśle zastrzeżonej dla mnichów klauzury. Dostęp pielgrzymów do południowego krużganka był konieczny, gdyż prezbiterium pierwszego kościoła przekształcono wówczas na kaplicę w której umieszczono relikwie św. Pawła.
Przebudowa z czwartej ćwierci XIV wieku zmieniał także układ zabudowań klauzury. Wirydarz został powiększony do wymiarów 15 x 15 metrów, a otaczające go, szerokie na 3 metry krużganki przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi z ośmioma przęsłami w każdym ramieniu (narożne były wspólne dla każdego z dwójki ramion). Sąsiadujące z kaplicą św. Pawła od północy pomieszczenie nieco pomniejszono, ale przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem. Kosztem niego przebudowany został kapitularz, powiększony do wielkości kwadratu i podsklepiony żebrowym sklepieniem opartym na centralnym filarze. Dawny niewielki ryzalit kapitularza zastąpiono wówczas wieloboczną, oszkarpowaną apsydą z sześciodzielnym sklepieniem, poprzedzoną pojedynczym przęsłem prostokątnym ze sklepieniem krzyżowym. Nowy układ uzyskały pomieszczenia w powiększonych skrzydłach północnym i zachodnim. Przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń nie jest znane, przypuszczać jedynie można, iż największą salę północną zajmował refektarz, sąsiadujący od wschodu z przelotowym korytarzem pozwalającym wyjść do zabudowań poza klauzurą. W jego pobliżu musiała się także znajdować kuchnia lub kalefaktorium. W skrzydle zachodnim, oprócz trzech pomieszczeń o różnej wielkości, znajdował się kolejny korytarz z furtą wiodącą poza klauzurę.
W drugiej ćwierci XV wieku rozebrane zostało wschodnie ramię krużganka klauzury (za wyjątkiem narożnego przęsła południowo – wschodniego) oraz większość pomieszczeń skrzydła wschodniego i część ze skrzydła północnego (pozostawiono jedynie skrócony korytarz przy refektarzu i pomniejszone sąsiednie pomieszczenie). Uzyskaną przestrzeń przeznaczono na okazałą salę o szerokości 11 metrów, przykrytą sklepieniem sieciowym oraz podpartą dwoma przyporami wschodnimi i jedną zachodnią (umieszczoną na wirydarzu). W pozostałej części Budaszentlőrinc układ klasztoru pozostał bez większych zmian.
W latach osiemdziesiątych XV wieku przebudowana została kaplica św. Pawła. Świątynię tą wydłużono kosztem sąsiedniego korytarza po stronie zachodniej, na wschodzie utworzono nowe zamknięcie apsydy, a całość przykryto nowym, późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym. Dodatkowo po południowej stronie korpusu nawowego kościoła klasztornego, przy wschodniej części nawy bocznej, wzniesiona została dwuprzęsłowa kaplica z wielobocznym zamknięciem, podobnie jak kościół opięta od zewnątrz uskokowymi przyporami, wewnątrz przykryta sklepieniem gwiaździstym.
Ostatnim przedsięwzięciem budowlanym prowadzonym na dużą skalę była przebudowa na początku XVI wieku prezbiterium kościoła klasztornego. Zostało ono wydłużone do czterech przęseł i zamknięte wieloboczną apsydą. Było także szersze, gdyż pomniejszeniu uległy obydwie kaplice na zakończeniach naw bocznych korpusu (ich wieże musiały ulec rozebraniu). Prezbiterium wzmocniono uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito wysokie, ostrołuczne okna, przy czym po stronie północnej jedną z przypór wchłonęło obszerne pomieszczenie późnogotyckiej zakrystii. Wnętrze prezbiterium przykryto pozbawionym podziałów na przęsła sklepieniem sieciowym. Równocześnie z tymi pracami przeprowadzono również przebudowę ryzalitu przy kapitularzu. XIV-wieczna wieloboczna apsyda została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono okazałą salę na planie dziesięcioboku, opiętą od zewnątrz przyporami i oświetloną dużymi oknami przebitymi w każdej ze ścian za wyjątkiem dwóch sąsiadujących ze skrzydłem wschodnim.
Stan obecny
Okazałe w średniowieczu budowle klasztorne, widoczne są dziś jedynie na poziomie murów dolnych partii przyziemia i fundamentów, w dużej części uczytelnionych przez archeologów. Dzięki temu widoczny pozostaje układ pomieszczeń z końcowej fazy użytkowania klasztoru. Wstęp na teren Budaszentlőrinc jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bencze Z., Budaszentlőrinc a középkori pálos főkolostor [w:] Pálosaink és Pécs. Művelődéstörténeti Műhely. Rendtörténeti konferenciák, Budapest 2016.
Bencze Z., Die Geschichte des Paulinerklosters zu Budaszentlőrinc im Spiegel der schriftlichen und archäologischen Quellen [w:] Der Paulinerorden. Geschichte-Geist-Kultur, Budapest 2010.
Bencze Z., Szekér G., A budaszentlőrinci pálos kolostor, Budapest 1993.
Tari E., Pest megye középkori templomai, Szentendre 2000.