Historia
Średniowieczna osada Óbuda rozwinęła się na miejscu rzymskiego obozu wojskowego i cywilnego miasta Aquincum. Już drugi król węgierski, władający od 1038 roku Piotr Orseolo, rozpoczął w Óbudzie budowę monumentalnego kościoła poświęconego jego patronowi, św. Piotrowi Apostołowi. Upadek Piotra uniemożliwił dokończenie budowy bazyliki, nad którą prace podjęto dopiero około połowy XII wieku, w czasach króla Gejzy II. Przypuszczalnie w jej pobliżu, wewnątrz zrujnowanych rzymskich murów, znajdowała się wówczas także królewska siedziba. W latach 30-tych XIII wieku Andrzej II ufundował nowy zamek, znajdujący się poza rzymskimi murami, którego budowa prawdopodobnie zakończona została na początku panowania Beli IV. Wskazywałoby na to poświęcenie kaplicy zamkowej św. Elżbiecie z Turyngii, kanonizowanej w 1235 roku. Nowy zamek w Óbudzie stał się wówczas jedną z głównych siedzib władców Węgier.
W 1241 roku Óbuda zniszczona została przez najazd mongolskich hord, na skutek czego królewski dwór po powrocie na Węgry musiał się tymczasowo przenieść do ocalałych zabudowań na Wyspie Małgorzaty (w średniowieczu zwanej Wyspą Królików), a niedługo później Bela IV założył także dla ocalałych dalej na południu miasto Buda. Pomimo spustoszeń i konkurencyjnych ośrodków, w drugiej połowie XIII wieku Óbuda nadal się rozwijała. Przed południową bramą rzymskich obwarowań wytyczony został rynek miejski, a sprowadzeni do miasta franciszkanie założyli swój klasztor. Sam zamek, choć odbudowany, najpewniej nie przechodził wówczas większych zmian konstrukcyjnych. Dopiero bliżej nieznane prace prowadziła na nim Agnieszka Habsburżanka, żona zmarłego w 1301 roku króla Andrzeja III.
W pierwszej połowie XIV wieku król Karol Robert urządził swoją rezydencję w Visegrádzie, ale zamek Óbuda pozostał rezydencją królewską. Po śmierci Karola, w 1343 roku jego syn Ludwik Wielki podarował zamek i dzielnicę królewską swojej matce, królowej Elżbiecie Łokietkównie. Władczyni przyczyniła się do rozbudowy zamku o elementy przede wszystkim zwieszające komfort i reprezentacyjność królewskiej siedziby, w mieście natomiast ufundowała w 1334 roku klasztor klarysek, a także kościół Marii Panny, zbudowany obok romańskiego kościoła św. Piotra.
Po śmierci Elżbiety w 1380 roku zamek przeszedł na własność królowej Marii Andegaweńskiej. W czasach Macieja Korwina Óbuda stała się rezydencją Elżbiety Szilágyi, żony Jana Hunyadyego i matki króla Macieja. Kolejną właścicielką zamku była Beatrycze Aragońska, od 1476 roku druga lub trzecia żona Macieja Korwina. Gdy w 1502 roku Władysław II Jagiellończyk poślubił Anna de Foix-Candale, podtrzymał tradycję przekazywania Óbudy królowym, jednak po jego śmierci cztery lata później zamek przypadł królewskim dzieciom: Annie i Ludwikowi, nad którymi opiekę sprawował późniejszy arcybiskup ostrzyhomski László Szalkai. Ostatnią właścicielką zamku była Maria Habsburżanka, zamieszkująca w Óbudzie do czasu klęski pod Mohaczem w 1526 roku. Wraz z upadkiem Budy w 1541 roku zajęta została przez Turków także Óbuda. Zamek został zniszczony, a w kolejnych latach porzucona budowla niszczała aż do całkowitej rozbiórki w XVIII stuleciu.
Architektura
Zamek zbudowany został poza zrujnowanymi murami dawnego rzymskiego miasta, w pobliżu południowo – zachodniego narożnika średniowiecznej osady. Usytuowano go na stosunkowo wąskim pasie terenu pomiędzy szeroko rozlanymi wodami Dunaju na wschodzie a wyżynnymi terenami na zachodzie, pierwotnie obsadzonymi winnicami i porośniętymi lasami. Ten pas ziemi stopniowo zwężał się w kierunku południowym, a strumienie spływające z gór do Dunaju tworzyły w okolicy gdzieniegdzie rozległe bagna i podmokłe łąki.
W XIII wieku zamek miał w planie formę kwadratu o bokach długości około 30 metrów, z czterema piętrowymi skrzydłami zamykającymi wewnętrzny dziedziniec o wielkości 10 x 10 metrów. Część mieszkalna otoczona była prostymi kurtynami muru obronnego, tworzącymi czworobok zbliżony w rzucie do kwadratu o wymiarach około 60 x 63 metry. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa o szerokości 15 – 16 metrów. Całość była regularnym założeniem wykazującym podobieństwa do budownictwa cesarza Fryderyka II w południowych Włoszech, zwłaszcza do trzonu zamku w Lucerze.
Brama znajdowała się po stronie północnej w umieszczonym pośrodku muru obronnego niedużym, czworobocznym budynku bramnym, w większości wysuniętym przed sąsiednie kurtyny. Sam mur w narożnikach wzmocniony był ukośnie usytuowanymi przyporami, być może niosącymi powyżej obłe bartyzany czy też narożne wieżyczki. Z pewnością były one połączone z chodnikiem straży jaki wieńczył koronę muru. Ochronę bramy zapewniało wysunięte przed fosę czworoboczne przedbramie, za którym zapewne przerzucony nad fosą most był konstrukcji zwodzonej.
Czteroskrzydłowe centralne zabudowania wzmocniono od zewnątrz przyporami, usytuowanymi prostopadle do siebie w narożnikach. Ponadto elewacje zewnętrzne przedzielone były oknami, małymi, szczelinowymi w części parterowej, większymi na poziomie piętra. Wjazd na wewnętrzny dziedziniec odbywał się od północy, a więc usytuowany był bezpośrednio przed bramą zewnętrzną. Jego portal umieszczono w płytkim ryzalicie, być może zwieńczonym wąskim chodnikiem obronnym ukrytym za przedpiersiem. Prowadził on do sieni przejazdowej, która w górnych partiach przechodziła w część wieżową, dominantę zamku, ponad dachami skrzydeł o kształcie ośmioboku. Ze wschodniej elewacji zamku wystawały dwa wieloboczne ryzality, z których północno – wschodni stanowił prezbiterium kaplicy zamkowej.
Wnętrza zamku przypuszczalnie podzielone były według tradycyjnego w średniowieczu schematu, który przyziemie przeznaczał na izby o roli gospodarczej, piętro natomiast wypełniał komnatami reprezentacyjnymi i mieszkalnymi. Zachodnie skrzydło pałacu zajmowała obszerna sala o wymiarach 8 x 19 metrów, być może aula. W narożniku południowo – zachodnim na parterze znajdowała się komora z piecem typu hypocaustum, ogrzewającym pomieszczenia ciepłym powietrzem za pomocą kanałów utworzonych w ścianach i podłogach. W południowej części założenia funkcjonował także kanał wodno – ściekowy, być może więc funkcjonowała tam zamkowa kuchnia.
W XIV wieku prace budowlane skupiły się na elementach reprezentacyjnych i sakralnych kosztem obronności zamku. Gruntownie przebudowany został romański, niewielki ryzalit kaplicy, zastąpiony dwukondygnacyjnym gotyckim prezbiterium o wielobocznym zamknięciu na wschodzie. Nowa budowla zajęła prawie całą szerokość międzymurza. Opięta została wysokimi, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito dwa poziomy okien, mniejszych, lancetowatych w przyziemiu i dużych okien ostrołucznych z maswerkami na piętrze. Ponadto na południe od prezbiterium przed wschodnią elewację pałacu wysunięto oparty na arkadach otwarty taras, być może przeznaczony na ogród i miejsce wypoczynku. Przy skrzydle południowym natomiast wybudowana została wieża lub budynek pod którym przepuszczono starszy kanał i wybudowano zbiornik. Wieża ta mogła pełnić funkcje latrynowe. Jednym dodatkiem obronnym z gotyckiego okresu rozbudowy zamku była najpewniej wieża południowo – wschodnia, wzniesiona na planie czworoboku w narożniku muru obronnego.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie na jego miejscu znajduje się budynek nowożytnej parafii i kościół, w którego piwnicach przetrwały jedynie północne fragmenty muru dawnej kaplicy zamkowej, pozostałości posadzki z czerwonego marmuru i kilka rzeźbionych kamiennych detali architektonicznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Erzsébet királyné óbudai építkezései, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2010.
Feld I., Várak és erődítmények a középkori Magyarországon [w:] Magyarország hadtörténete I. A kezdetektől 1526-ig, red. R.Hermann, Budapest 2017.
Fügedi E., Topográfia és városi fejlődés a középkori Óbudán, „Tanulmányok Budapest Múltjából”, 13/1959.