Historia
Początki miasta Budy wiązały się z wielkim najazdem mongolskim z pierwszej połowy XIII wieku. Wiosną 1241 roku armia mongolska zdobyła i zniszczyła położony na lewym brzegu Dunaju Peszt, a następnie zimą przekroczyła zamarznięty Dunaj i spaliła miasto Óbuda. Gdy król Bela IV wrócił do spustoszonej ojczyzny nakazał zbudować na wzgórzu Várhegy na prawym brzegu Dunaju zamek i miasto, a następnie przenieść do niego ocalałą ludność, głównie niemieckojęzycznych osadników z Pesztu. Zamek a zwłaszcza usytuowana obok niego osada, zwana oficjalnie Castrum novi montis Pestiensis, stała się wkrótce szybko rozwijającym ośrodkiem gospodarczym oraz wolnym miastem królewskim. W celu jej ochrony wzniesiony został obwód murów obronnych, do których następnie dobudowano system baszt. Było to jedno z największych przedsięwzięć budowlanych z czasów Beli IV, z którym porównywalne było jedynie ufortyfikowanie wyspy Fehérvár (Székesfehérvár).
Po ustaniu zagrożenia mongolskiego i wstrząsów, które nastąpiły po wymarciu dynastii Arpadów, militarne znaczenie Budy zmalało, choć obwarowania utrzymywano początkowo w dobrym stanie. Ponadto w drugiej połowie XIV wieku fortyfikacje Budy wzmocnione zostały drugą linią muru obronnego. Następnie ufortyfikowane zostały przedmieścia nad brzegiem Dunaju, których mur w 1390 roku określony został w źródłach pisanych jako nowy. W 1442 roku wzmiankowana była brama otwierająca się na Felhéviz, a kolejne bramy wymienione zostały w 1497 roku: brama Taschental w kierunku kościoła św. Łazarza i brama Tótfalu w stronę klasztoru paulinów. Znaczenie przedmieść Budy było spore, gdyż przestrzeń życiowa na wzgórzu Várhegy była ograniczona naturalnymi warunkami terenu i fortyfikacjami. Z czasem stało się to przyczyną zabudowywania nie tylko tylnych elewacji głównego muru obronnego, ale nawet i terenu parchamu. We wschodniej części obwodu mur miejski pod koniec średniowiecza prawie zaniknął w wyniku wielokrotnych przekształceń i dostawiania dobudówek o wysokości nawet kilku kondygnacji. Bardziej dbano o odcinek zachodni, w długości którego pod koniec XV wieku i na początku XVI stulecia wznoszono dodatkowe dzieła obronne przystosowane do broni palnej.
W 1526 roku, po klęsce chrześcijan pod Mohaczem, Turcy weszli do opuszczonej przez dwór królewski Budy nie napotykając żadnego oporu. Niewielkie walory obronne miasta skłoniły mieszkańców do ucieczki, tym bardziej, że morale było niskie i brakowało zdolnych dowódców. Podczas szesnastodniowej okupacji wojska osmańskie splądrowały i podpaliły miasto, za wyjątkiem pałacu królewskiego, po czym po przekroczeniu Dunaju wycofały się. Pomimo tego znaczenie Budy nie zmalało, gdyż miasto i zamek stały się symbolem władzy nad krajem. W 1529 roku Budę zajęły wojska tureckie zmierzające pod Wiedeń, wspierające króla Jana Zápolyę w walce z Ferdynandem Habsburgiem. Z inicjatywy tego ostatniego w 1530 roku próbę zdobycia miasta podjął Wilhelm Roggendorf, ale była ona nieskuteczna. W kolejnych latach Zápolya wzmocnił obronę zamku i miasta kilkoma bastejami przystosowanymi do użycia artylerii, umieszczonymi zwłaszcza w pobliżu narożników obwarowań i bram, a więc miejsc najbardziej narażonych na ataki. Po śmierci króla Jana wojska tureckie pokonały w 1541 roku oblegających miasto Habsburgów i zajęły Budę, rozpoczynając 150 letni okres okupacji. Co ciekawe sułtan nie zagarnął węgierskiej stolicy w 1526 roku głównie ze względu na słabe i przestarzałe fortyfikacje, ale po kilkunastu latach ich unowocześnienie mogło wpłynąć na odmienną decyzję.
W drugiej połowie XVI wieku oraz w XVII stuleciu Turcy naprawiali i modernizowali obwarowania Budy zgodnie z wczesnonowożytnym postępem w sztuce oblężniczej, wprowadzając do architektury miasta niskie, koliste basteje i bastiony. Od wschodu i zachodu wznoszono je na linii średniowiecznego zewnętrznego muru, podczas gdy odcinek północy został gruntownie przebudowany. Nowożytnymi bastejami wzmocnione zostały też przedmieścia Budy. Stałe zagrożenie przygranicznego wówczas miasta z czasem spowodowało jego wyludnienie, zwłaszcza poza obszarem fortyfikacji (w opuszczoną ruinę przekształciła się także Óbuda). Klęska wojsk osmańskich pod Wiedniem w 1683 roku skłoniła chrześcijan do podjęcia próby zdobycia miasta w 1684 roku. Przedsięwzięcie to nie powiodło się, ale już oblężenie z 1686 roku kierowane przez Karola, księcia Lotaryngii i Maksymiliana Emmanuela, elektora Bawarii okazało się sukcesem. W jego trakcie fortyfikacje i zabudowa miasta poniosły znaczne zniszczenia na skutek ostrzału artylerii oblężniczej oraz późniejszych trzech dni grabieży. Fragmenty obwarowań które przetrwały, zostały następnie rozebrane lub przebudowane w XVIII i XIX wieku.
Architektura
Buda założona została na prawym, zachodnim brzegu Dunaju, pomiędzy wyspą Csepel na południu a Wyspą Małgorzaty na północy, nieco powyższej starszego Pesztu. Pod miasto i zamek obrano podłużne wzgórze o spłaszczonym szczycie, rozciągnięte na osi północny – zachód, południowy – wschód o długości około 2000 metrów. Wysokie i strome stoki wzniesienia zapewniały ochronę prawie z każdej strony, zwłaszcza na wschodzie gdzie opadały ku Dunajowi oraz na południu i zachodzie gdzie dominowały nad doliną niedużego strumienia. Najwyższą i najwęższą, południowo – wschodnią część wzgórza zajął zamek królewski, natomiast miasto założono w części środkowej i północno – zachodniej. Tam też, od strony północnej, podejście było najłatwiejsze. Szerokość wzgórza w części północnej dochodziła do około 400 metrów, podczas gdy na południu wynosiła jedynie 150 metrów. U podnóża wzgórza brzeg Dunaju był płaski, pozwalający na osadnictwo, za wyjątkiem części południowej, gdzie Várhegy dochodziło prawie bezpośrednio do rzeki.
Obwód miejskich murów obronnych o długości około 3000 metrów dostosowany został do formy terenu, bowiem obwarowania poprowadzono wzdłuż skalistych krawędzi stoków wzniesienia. W konsekwencji pierścień muru był nieregularny, z licznymi załamaniami i dwoma narożnikami w części północnej. Na południu łączył się z murem obronnym podzamcza zamku królewskiego. Na odcinku wschodnim z murem sąsiadowały dwa klasztory mendykanckie: dominikanów i franciszkanów. Miasto prawdopodobnie nie posiadało uliczki podmurnej, bowiem tylne partie działek dobiegały do muru. Do baszt i kurtyn można więc było się dostać tylko przez prywatne posesje, w których być może funkcjonowały furty ułatwiające komunikację.
Miejski mur obronny po ukończeniu budowy wzmocniony został półkolistymi i czworobocznymi w planie basztami. Najgęściej i w miarę regularnie, w odstępach co 65-70 metrów, wzniesione były one po stronie zachodniej i północnej, gdzie łącznie znajdowało się ich co najmniej 14, natomiast większe odstępy między basztami prawdopodobnie występowały po lepiej chronionej naturalnymi warunkami terenu stronie wschodniej. Zapewne baszty wzniesiono naprzemiennie pod względem kształtu, raz półkolistą, raz czworoboczną. Kluczowy ze względu na obronność miasta narożnik północno – zachodni w późnym średniowieczu wzmocniony został masywną basztą na rzucie kwadratu, najpewniej wzniesioną na miejscu starszej konstrukcji obronnej. W narożniku północno – wschodnim zbudowano tzw. Kammerhof, czyli Stary Dom Królewski, na terenie którego znajdowała się co najmniej jedna wieża czy też baszta. Górowała ona nad naddunajskim przedmieściem, szlakiem wzdłuż Dunaju i przeprawą promową.
Do miasta prowadziły cztery główne bramy. Od wschodu na Dunaj zwrócona była brama św. Jana (Szant János), a na zachód ku podmiejskim winnicom i na drogę do Fehérvár prowadziła brama Żydowska, obie umieszczone naprzeciwko siebie, na krańcach naturalnie uformowanych zejść do dolin. Wewnątrz miasta obie te bramy skomunikowane były z tzw. placem niemieckim. Trzecia brama zwana Szombat (Sobotnia) znajdowała się po stronie północnej. Łączyła ona plan zwany Sobotnim (Szombathely) z drogą wiodącą przez Óbudę do Ostrzyhomia. Kolejna brama znajdowała się na południu, gdzie łączyła miasto z zamkiem królewskim. Prawdopodobnie wszystkie cztery bramy umieszczone były w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu, które były cofnięte w stronę miasta w stosunku do linii muru obronnego. Oprócz nich funkcjonowało kilka mniejszych furt ułatwiających komunikację z rzeką i przedmieściami.
Prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku linię głównego muru obronnego wzmocniono zewnętrznym, niższym murem, usytuowanym nieco niżej, na stoku wzgórza. Parcham był stosunkowo wąski, zwłaszcza po stronie północno – zachodniej, tak że niektóre baszty głównej linii obwarowań prawie stykały się z murem zewnętrznym. Ponadto w okresie tym ufortyfikowano leżące pod wzgórzem na brzegu Dunaju przedmieścia Tótfalu, Taschental i Szentpétermártir. Ich mur obronny połączony został z murem Budy w północno – zachodnim narożniku obwarowań. Na północnym – wschodzie nowe obwarowania kończyły się nad brzegiem rzeki. Nie były one tak silne jak obwarowania Várhegy. Mur nie posiadał baszt, jedynie wieżową formę miały jego bramy: Felhéviz, Taschental przy kościele św. Łazarza i Tótfalu przy klasztorze św. Wawrzyńca.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie niewielkie relikty średniowiecznych miejskich murów obronnych, głównie w postaci pozostałości baszt wchłoniętych przez zabudowę mieszkalną. Fragmenty zachowane na poziomie gruntu i uczytelnione podczas prac badawczych widoczne są w północno – wschodniej i wschodniej części wzgórza miejskiego. Po stronie wschodniej ich miejsce zajmują też neogotyckie i współczesne zabudowania. Na zachodnim odcinku długie fortyfikacje z bastejami są wynikiem nowożytnych prac budowlanych, ale miejscami dolne partie tych kurtyn stanowi zewnętrzny mur obronny z końca XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gyürky K., Városfalak a középkori Buda nyugati oldalán, „Archaeologiai Értesítő”, 105/1978.
Végh A., Buda. Part I to 1686, Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 4, Budapest, 2015
Végh A., Buda város középkori helyrajza I, Budapest 2006.