Historia
Najstarsze obwarowania na terenie Pestu wzniesione zostały przez Rzymian, którzy w ramach fortyfikacji limes na wschodnim brzegu Dunaju utworzyli przyczółek naprzeciwko miasta Aquincum. Gdy na przełomie IX i X wieku przybyli Węgrzy, według przekazów kronikarskich wódz Árpád pomaszerował na wyspę Csepel, Kurszán zbudował siedzibę w Óbuda, a zwykli ludzie osiedlili się po obu stronach Dunaju, na terenach nadających się do uprawy roli i hodowli zwierząt. Pod koniec XII wieku na obszarze Pestu powstały trzy osady o luźnej zabudowie, przed najazdem mongolskim z 1241 roku w dużej części zasiedlone przez osadników niemieckich, rzemieślników i kupców. Około 1231 roku otrzymali oni przywilej miejski od króla Andrzeja II, odnowiony po najeździe przez Belę IV w 1244 roku. Stał się on podstawą prawną do budowy kamiennych murów miejskich, które ukończone zostały przez pojawieniem się Mongołów, ale nie uchroniły miasta przed zniszczeniem. Miało ono zostać zdobyte po trzech dniach oblężenia, po przybyciu pod Pest głównych oddziałów, na skutek ich udanego szturmu.
Mur miejski został naprawiony i w dużej mierze przebudowany w drugiej połowie XIII wieku, pomimo że król Bela IV nakazał budowę na wzgórzu Várhegy w Budzie warownego miasta, które chroniłoby mieszkańców Óbudy i Pestu. Odbudowa i krótkotrwałe ożywienie gospodarcze zostały nagle przerwane, gdy w 1246 roku król przeniósł ludność z Óbudy i Pestu do Budy, na wieść o kolejnym najeździe Mongołów. Ostatecznie nie doszło do niego, ale ci którzy się przenieśli zapewne pozostali już w nowych siedzibach, a Pest w konsekwencji utracił samorządność stając się przedmieściem Budy. Zmienił się też skład populacji, gdy Niemców zastąpili Węgrzy z Wielkiej Niziny. Między innymi na skutek tych zmian w kolejnych latach XIII-wieczne mury popadły w zaniedbanie i z czasem zostały wchłonięte przez rozrastającą się zabudowę mieszkalną i gospodarczą miasta. Rycerz burgundzki Bertrandon de la Brocquiere podczas pobytu w Pescie w 1433 roku nawet nie zauważył pozostałości murów obronnych, a w 1444 roku Eneasz Sylwiusz Piccolomini, późniejszy papież Pius II, zdecydowanie wymienił Pest jako miasto bez obwarowań. Pozostałości XIII-wiecznych murów miejskich rozebrano pod koniec XV wieku, podczas ostatniej wielkiej średniowiecznej regulacji układu miasta.
Pod koniec trzeciej ćwierci XV wieku Pest odzyskał samorządność, a w 1506 roku stał się nawet jednym z wolnych miast królewskich. Rozwój rzemiosła i handlu oraz wzrost liczby ludności zdezorganizował krajobraz miejski, który postanowiono uregulować w okresie rządów króla Macieja Korwina. Budowę nowych obwarowań poprzedziły szeroko zakrojone roboty ziemne i wyburzenia budynków w całym mieście, w tym na miejscu opuszczonego zamku Zygmunta Luksemburczyka z początku XV wieku. Na oczyszczonym i przygotowanym terenie budowę murów przeprowadzono między 1460 a 1480 rokiem. Pierwsza wzmianka o nowym murze miejskim w źródłach pisanych odnotowana została w 1493 roku, kiedy to wyraźnie stwierdzono, że został zbudowany wokół Pestu nie tak dawno temu. Następnie w 1512 roku odnotowano bramę Hatvani, a w 1516 i 1522 roku bramę Váci.
W 1526 roku wojska tureckie idące spod Mohacza nie tylko spustoszyły i spaliły Budę, ale także Pest. Wkrótce potem duża armia turecka wycofała się, lecz w mieście pozostał osmański garnizon. Śmierć na polu bitwy Ludwika II sprawiła, iż w kraju wybuchła wojna domowa o koronę między Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zápolyą, potęgująca chaos i zniszczenia. W tej sytuacji mieszkańcy Pestu nie byli w stanie odbudować miasta, które na zawsze utraciło świetność. Stało się ono areną toczących się niemal nieprzerwanie działań wojennych, jednak pożar z 1526 roku nie spowodował jeszcze nieodwracalnych zniszczeń murów miejskich. Co więcej były one modernizowane za pomocą późnośredniowiecznych bastei i bastionów, przystosowujących przestarzały już mur do obrony przy użyciu artylerii. Prace te mogły zostać rozpoczęte po pokoju w Nagyváradzie z 1538 roku, w którym królowie Jan Zápolya i Ferdynand Habsburg postanowili wspólnie bronić Budy i Pestu przed Turkami. Pokój okazał się jednak krótkotrwały. W 1540 roku Pest zajęty został przez niemieckich najemników Habsburga. Wiosną 1541 roku György Fráter próbował odbić miasto, ale kiedy armia Ferdynanda dowodzona przez Wilhelma Rogendorfa dotarła pod Budę, Fráter przerwał oblężenie Pestu. Wkrótce potem pod Budę przybyły wojska tureckie, które rozbiły Habsburgów, a następnie zajęły Budę i Pest, rozpoczynając okres 150 letniej okupacji.
Turcy odnowili średniowieczne mury miejskie i umocnienia według własnych, nowożytnych już pomysłów, po próbie odbicia miasta w 1542 roku. Przebudowę zapewne ułatwiły wielkie zniszczenia jakie spowodowały walki z końca pierwszej połowy XVI wieku. Do kolejnych uszkodzeń i postępujących po nich przekształceń dochodzić mogło po nieudanych próbach odbicia Budy w 1604 i 1684 roku. Muzułmanienie zajmowali Pest do 1686 roku, kiedy to garnizon nie widząc szans na skuteczną obronę wycofał się, wzniecając wcześniej pożar. Na jego skutek przypuszczalnie uszkodzone zostały też obwarowania, choć były one jeszcze utrzymywane i obsadzane w czasie antyhabsburskiego powstania z początku XVIII wieku. Wieże bramne, baszty i basteje rozebrano pod koniec XVIII wieku. Kolejne odcinki kurtyn niszczono w XIX stuleciu w trakcie rozbudowy i regulacji układu miasta.
Architektura
Pest założony został na lewym, wschodnim brzegu Dunaju, pomiędzy wyspą Csepel na południu a Wyspą Małgorzaty na północy. W okresie Arpadów obejmował on obszar około 25 hektarów, wyznaczony przez pojedynczą linię kamiennego muru obronnego poprzedzonego fosą. Mur ten nie obejmował zachodniej strony miasta, którą zabezpieczało szerokie koryto rzeki. Z pozostałych stron biegł pięcioma lub sześcioma prostymi odcinkami, zamykającymi nieregularną, z grubsza podkowiastą w planie przestrzeń.
W połowie XV wieku zabudowa miasta przekroczyła linię zanikłych już XIII-wiecznych obwarowań. Po północnej stronie znajdował się opuszczony zamek Zygmunta Luksemburczyka wraz z dużym, nieużytkowanym obszarem, środkową część Pestu zajmował targ bydła obok klasztoru franciszkanów, który stawał się coraz bardziej okrążony i zatłoczony, a po stronie południowej, nad brzegiem Dunaju, między Pestem a podmiejską osadą Szentfalva, funkcjonował duży obszar zajmowany przez kompleks przetwórstwa skóry. Na wschód od niego osiedlili się dominikanie, którzy wznieśli drugi w mieście konwent mendykancki. Wolne tereny wokół murów miejskich z epoki Arpadów zostały zabudowane domami. Pośród nich powstał też kościół i szpital św. Mikołaja.
Mury miejskie z końca XV wieku poprowadzone zostały równolegle do starszych obwarowań XIII-wiecznych, ale objęły znacznie większy zasięg, zwłaszcza po stronie południowej i południowo – wschodniej, gdzie wchłonęły jedną z trzech najstarszych osad pestańskich oraz tereny zajmowane przez naddunajskie garbarnie (przeniesione wówczas poza obwód późnogotyckich obwarowań). Po stronie wschodniej między reliktami XIII-wiecznego muru a nowym obwodem rozciągał się pas terenu o szerokości 140-160 metrów, najwęższy natomiast odcinek terenu przyłączono do miasta po stronie północnej. Na zachodzie, wzdłuż Dunaju i tym razem nie zbudowano muru miejskiego, ze względu na wystarczające zabezpieczenie przez koryto rzeki. Na tym około 700 metrowym odcinku prawdopodobnie funkcjonowały jedynie lekkie obwarowania drewniano – ziemnej konstrukcji, które większe znaczenie mogły mieć jako wał przeciwpowodziowy. Ostatecznie powierzchnia późnośredniowiecznego Pestu wewnątrz obwarowań wzrosła do 55 hektarów. Długość poprowadzonego siedmioma prostymi odcinkami muru obronnego wyniosła około 2200 metrów, natomiast całego obwodu łącznie z odcinkiem zachodnim około 3000 metrów.
Późnośredniowieczny mur miejski Pestu wzniesiony został z kamienia o nieregularnych kształtach, na fundamentach o szerokości 2,2 metra. W przyziemiu grubość muru wynosiła 1,8-1,9 metra, wysokość natomiast 10 metrów. Mur zwieńczony był utworzonym na odsadzce chodnikiem straży ukrytym za blankowanym przedpiersiem, przy czym chodnik został zadaszony w celu ochrony broni przed niepogodą. Szerokość chodnika wynosiła 1,2 metra, mogły więc na nim minąć się dwie osoby. W każdym merlonie, rozstawionym co około 0,7 metra, przepruty został pośrodku szczelinowy otwór strzelecki o rozglifieniu skierowanym w stronę miasta. Otwory te od zewnątrz posiadały wysokość 65 cm i szerokości 10 cm.
Mur wzmacniały niezbyt liczne, półkoliste w planie baszty, wysunięte przed lico kurtyn i posiadające zbliżone do kurtyn wymiary grubości ścian. Chroniły one przede wszystkim newralgiczne ze względów obronnych miejsca, takie jak punkty załamania kurtyn i narożniki. Większe baszty lub basteje o cylindrycznym rzucie chroniły jedynie kraniec murów od strony Dunaju. Mogły one mieć znaczną grubość ścian dochodzącą do 4-6 metrów. Baszty wschodnie wzniesiono równocześnie z murem. Miały one około 6 metrów wewnętrznej średnicy. Wieżową formę miały także bramy miejskie. Do Pestu wiodły trzy wjazdy, które stały na głównych drogach przebiegających przez miasto. Na północy była to brama Váci, na wschodzie brama Hatvani, a na południowym – wschodzie brama Kecskemét. Do bram zapewne wiodły zwodzone mosty, gdyż od strony lądu Pest otoczony był nawodnioną fosą połączoną z nurtem Dunaju.
Brama Váci założona została na rzucie czworoboku. Wewnętrzna przestrzeń jej wieży miała 7,8 metra szerokości. Co ciekawe brama została zbudowana na murach fundamentowych starszej wieży, będącej częścią zamku pestańskiego Zygmunta Luksemburczyka. W jego skład wchodziła wieża bramna o wymiarach 10,5 x 10,5 metrów oraz wieża lub budynek wieżowy o wymiarach 23 x 23 metrów. Przejazd zamkowej wieży bramnej miał 4 metry szerokości, a w jego wnętrzu znajdował się dół o szerokości 1,8 metra. Od strony zewnętrznej podparta była ona narożnymi przyporami, usytuowanymi prostopadle do fasady. Po przebudowie z drugiej połowy XV wieku wieża znalazła się w dwóch trzecich na zewnątrz muru miejskiego, a w narożnikach budowlę wzmocniono nowymi przyporami. Nowy mur o grubości 1,3 metra zamknął też wieżę pomiędzy starymi przyporami.
Brama Hatvani była dwupiętrową wieżą na rzucie prostokąta z przejazdem w przyziemiu. Wzmacniały ją narożne przypory, od strony miasta usytuowane pod skosem, a od strony przedpola prostopadle do siebie. Przed mur miejski wieża była wysunięta nico więcej niż połową objętości. Od pierwszej połowy XVI wieku poprzedzało ją półkoliste w planie przedbramie – rondel o średnicy około 40 metrów. Wyróżniały go bardzo masywne mury dochodzące do 6 metrów grubości, mieszczące trzy poziomy bojowe przystosowane do użycia broni palnej, przy czym w przyziemiu zapewne mogły być używane działa, a na piętrach ręczna broń palna. Nad wjazdem z mostem zwodzonym mógł się znajdować osadzony na konsolach obronnych wykusz.
Brama Kecskemét miała podobną formę jak brama Váci, ale była krótsza (10,7 x 9,6 metra). Również jej wieżę wzmocniono od strony zewnętrznej prostopadłymi do siebie przyporami, a od strony miasta przyporami ukośnymi. Wieża bramna była w większym stopniu wysunięta przed sąsiednie kurtyny niż brama Hatvani (2/3 wieży bramnej znajdowało się po zewnętrznej stronie muru miejskiego, a 1/3 po wewnętrznej). Wnętrze składało się z dwóch części: większej zachodniej i mniejszej wschodniej. W tym drugim znajdował się wilczy dół o długości 3 metrów, szerokości 2 metrów i głębokości 3 metrów, którego dno było wybrukowane.
Stan obecny
Pozostałości murów miejskich uległy znacznemu zniszczeniu podczas przebudowy miasta na przełomie XIX i XX wieku. Relikty najstarszych odcinków obwarowań z XIII wieku biegną dziś pod współczesnymi ulicami i domami, zwłaszcza wzdłuż ulicy Városház, a więc we wschodnim fragmencie miasta z czasów Arpadów. Na żadnym odcinku nie są one widoczne gołym okiem. Natomiast pomimo gęstej nowożytnej zabudowy mieszkalnej Pestu, na tyłach i pomiędzy działkami przetrwały odcinki XV-wiecznego muru obronnego, co niezwykłe w wielu miejscach sięgającego prawie pełnej wysokości, włącznie z krenelażem. Są one widoczne między innymi na ulicy Bástya 3-7, na tyłach Vámház Körút 1 i Királyi Pál 13/b. Ponadto krótkie fragmenty przetrwały przy ulicach Múzeum Körút, Magyar, Károly Körút oraz Semmelweis, jednak w większości przypadków by do nich dotrzeć trzeba wejść na tylne podwórka kamienic.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Irásné M.K., Pest kialakulása és a középkori város építési periódusai, „Budapest regisegei”, 47/2014.
Irásné M.K., Történeti, régészeti adatok a pesti középkori városfal kutatásához, „Tanulmanyok Budapest multjabol”, 41/2016.