Historia
Kościół Marii Panny w Óbuda ufundowany został przez wdowę po władcy Węgier Karolu Robercie, królową Elżbietę, córkę polskiego króla Władysława I Łokietka. Prace nad nim mogły być prowadzone równolegle z budową pobliskiego klasztoru klarysek, także fundacji królowej, gdyż konsekrowany został w 1349 roku, zaledwie rok przed poświęceniem kościoła klasztornego. Roboty prowadził wykwalifikowany warsztat budowlany składający się z osiadłych na Węgrzech robotników niemieckich, działający prawdopodobnie pod nadzorem Henricusa Pauchera, nazwanego na nagrobku sługą królowej wdowy. Kwestiami finansowymi, organizacją robót oraz opracowaniem planu budowli zajmował się urodzony w Niemczech Corrardus (Corrardus Theotonicus), mieszkaniec Óbudy, który prawdopodobnie zmarł na krótko przed 1374 rokiem.
W drugiej połowie XV wieku, przypuszczalnie po zburzeniu w 1483 roku sąsiedniego starego, romańskiego kościoła św. Piotra, dobudowana została czworoboczna wieża oraz zakrystia. W tej ostatniej umieszczone zostało archiwum kapituły, bowiem od 1355 roku Óbuda podzielona była na część przynależną królowej i część należącą do kapituły miasta Buda. Jak w większości średniowiecznych kościołów, także u Panny Marii fundowane były liczne ołtarze. Przykładowo ołtarz Trójcy Świętej z 1395 roku, Świętego Krzyża w 1436 roku, czy św. Katarzyny z 1517 roku.
Degradacja średniowiecznego kościoła Marii Panny rozpoczęła się pod panowaniem tureckim, po upadku Budy w 1541 roku, gdy spaloną budowlę zaczęto rozbierać w celu pozyskania materiałów budowlanych na łaźnie i meczety. Zniszczenia z czasów walk z Turcją i wojen domowych zostały spotęgowane powodziami występującego z koryta pobliskiego Dunaju oraz wyburzeniami, które miały miejsce na początku XVIII wieku, w związku z wprowadzanymi nowożytnymi zmianami układu miasta. Wówczas to zanikły ostatnie zachowane relikty kościoła, a fundamenty ukryte zostały pod poziomem gruntu do czas badań archeologicznych w XX wieku.
Architektura
Kościół Marii Panny usytuowany był w północnej części miasta, na placu zajmowanym w północnej części przez starszy, romański kościół św. Piotra. Była to trójnawowa budowla halowa o długości około 70 metrów i szerokości 20 metrów. Oprócz czteroprzęsłowego korpusu nawowego składała się z pseudotranseptu oraz dwóch wielobocznych kaplic przy jego ścianach wschodnich, flankujących wydłużone, dwuprzęsłowe prezbiterium z wielobocznym zamknięciem na wschodzie. Kościół powtarzał więc układ świątyni Saint Urbain z Troyes z lat 1262-1286, przeniesiony do Europy Środkowej za sprawą gotyckiej katedry w Ratyzbonie. Bezpośrednimi poprzednikami kościoła w Óbudze były kościoły wzniesione w pierwszej ćwierci XIV wieku: Liebfrauenkirche w Arnstadt w Turyngii, Marienkirche w Mühlhausen czy kościół parafialny w Perchtoldsdorf.
Od strony zewnętrznej kościół opięty był regularnym rytmem uskokowych przypór, prawdopodobnie zwieńczonych smukłymi sterczynami. W nawach bocznych sterczyny mogły być umieszczone pomiędzy szczytami poprzecznych do osi kościoła dachów dwuspadowych. Podobnymi, ale nieco większymi szczytami musiał być zakończony pseudotransept, natomiast prezbiterium i boczne kaplice obiegać mogła galeria zdobiona sterczynami wyrastającymi z przypór wschodniej części kościoła. Pomiędzy przyporami znajdowały się wysokie okna maswerkowe, w nawach bocznych i prezbiterium zapewne czwórdzielne, w ścianach szczytowych pseudotranseptu być może sześciodzielne. Najwieksze okno musiało oświetlać nawę główną od zachodu. Wszystkie oparte były na gzymsie kapnikowym, opinającym także przypory. Ponadto akcent horyzontalny wprowadzał gzyms cokołowy.
Kościół pierwotnie był budowlą bezwieżową, niewielka, smukła wieżyczka mogła się jedynie znajdować na przecięciu naw. Dopiero w drugiej połowie XV wieku po zachodniej stronie nawy głównej do dwóch przypór dobudowana została czworoboczna wieża. Również w tym samym czasie na przedłużeniu północnego ramienia pseudotraseptu dobudowana została czworoboczna zakrystia, podparta od zewnątrz pięcioma przyporami. Mogła ona powstać na miejscu starszej, bardzo wąskiej zakrystii z XIV wieku, która okazała się pod koniec średniowieczna niewystarczająca.
Główne wejście do kościoła znajdowało się po stronie zachodniej, na osi nawy głównej. Przypuszczalnie podobne było do portalu kościoła Mariackiego w Erfurcie. Mogło mieć formę bogato profilowanego, ostrołucznego portalu z rzeźbionymi figurami i dekoracją maswerkową po bokach oraz z trójkątną wimpergą wypełnioną rozetą i motywami ułożonymi z ostro zakończonych liści. Ponadto funkcjonowały dwa boczne wejścia umieszczone od północy i południa w ramionach pseudotranseptu.
Wnętrze naw zostało podzielone na przęsła o nieregularnych kształtach, z powodu trapezowatej w planie formy całego korpusu. Przęsła poszerzały się i pogłębiały w stronę wschodnią aż do największych przęseł pseudotanseptu. Podział na nawy zapewniały dwa rzędy profilowanych kolumn osadzonych na cokołach, dźwigających sklepienia krzyżowe z żebrami o przekroju gruszkowym. Sklepienia mogły być także podtrzymywane przez przyścienne, smukłe służki, przecinające się z gzymsami podokiennymi. Elewacje wewnętrzne kościoła były bogato malowane. Posiadały dekorację figuralną i ornamentalną, pod którymi znajdowały się fragmenty tekstu biblijnego wyjaśniającego poszczególne sceny.
Stan obecny
Kościół Marii Panny wraz z innymi średniowiecznymi budowlami miasta Óbuda, takimi jak zamek królewski czy klasztor klarysek, był jednym z największych przedsięwzięć architektonicznych połowy XIV wieku na Węgrzech, porównywalnym z fundacjami Kazimierza Wielkiego w Polsce czy Karola Luksemburczyka w Pradze. Niestety żadna z tych węgierskich budowli nie dotrwała do czasów współczesnych, a wiedza o nich czerpana jest z badań archeologicznych i nielicznych odkrytych detali architektonicznych. Obecnie niewielki fragment murów fundamentowych kościoła można obejrzeć w piwnicznej galerii przy Fô tér 1 oraz w podziemiach Sípos vándéglô.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bertalan V., Corrardus „procurator operum domine regine… senioris”, „Budapest régiségei”, 40/2006.
Buzás G., Erzsébet királyné óbudai építkezései, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2010.