Historia
Osada Papsoka (w późnym średniowieczu zwana już Siske) wraz z pobliskimi wsiami Kék i Füred po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1211 roku, jako własność pobliskiego opactwa benedyktyńskiego Tithany. Funkcjonował już w niej wówczas kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała, wzniesiony w XII wieku na fundamentach rzymskiej willi z II wieku n.e. (przebudowanej w IV stuleciu i zniszczonej pod koniec tamtego wieku). Źródła pisane wymieniały go w późniejszych stuleciach dość często, między innymi w 1267, 1314, 1381, 1455 i 1476 roku. Jeszcze w okresie romańskim kościół zaopatrzono w emporę patronacką, a w XIII wieku dobudowano ossuarium. W XIV stuleciu w stylistyce gotyckiej nawę przedłużono ku zachodowi. Następnie po 1438 roku kolejna duża przebudowa spowodowała wyburzenie starego prezbiterium i przedłużenie kościoła, tym razem ku wschodowi. W drugiej połowie XV wieku budowlę powiększono o kruchtę i nowe ossuarium, które około przełomu XV i XVI wieku ponownie przekształcono. Rozbudowana świątynia nie funkcjonowała już długo, zniszczona została w połowie XVI wieku w trakcie jednego z tureckich najazdów pustoszących rejon Balatonu.
Architektura
Kościół w swej najstarszej romańskiej formie był niewielką budowlą na planie prostokąta. Forma prezbiterium romańskiego nie jest znana. Być może świątynia była wówczas bardzo prostą budowlą salową, bez wyodrębnionej części kapłańskiej, albo, co bardziej prawdopodobne ze względu na liczne analogie, posiadała romańską apsydę lub czworoboczne, małe prezbiterium, całkowicie, łącznie z fundamentami, usunięte w trakcie przedłużania kościoła ku wschodowi w okresie gotyku. W XIII wieku do wschodniej ściany nawy oraz do nieznanego prezbiterium dostawiono małe ossuarium o trójbocznym rzucie części czołowej (południowej).
Portal wejściowy do kościoła romańskiego znajdował się w południowej ścianie nawy, nie na osi, ale nieco bliżej zachodniego narożnika. Wewnątrz jej zachodnią część wypełniała empora, osadzona na pojedynczej środkowej kolumnie i przykryta dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego. Wejście na jej piętro wiodło kamiennymi schodami po stronie północnej, co ciekawe nie umieszczonymi w grubości muru, ale zaczynającymi się w przyziemiu empory. Rzadkością w tym rejonie było umieszczanie empor na pojedynczych kolumnach, najczęściej stosowano dwie, które zarazem niosły zachodnią wieżę, w Papsoce najwyraźniej nieobecną.
W XIV wieku kościół rozbudowano w kierunku zachodnim. Przedłużono mury nawy tworząc nową fasadę zachodnią, ale nie zniszczono empory, a jedynie w jej ścianach (w dawnej, romańskiej fasadzie zachodniej) przebito w przyziemiu dwa przejścia o ostrołucznych zwieńczeniach. Zmieniono również komunikację zewnętrzną. Wejście południowe zostało zamurowane, jego funkcję przejęło natomiast gotyckie wejście zachodnie. Jednocześnie obniżono poziom posadzki o 0,3 metra.
Efektem pierwszej fazy przebudowy z XV wieku było przedłużenie kościoła ku wschodowi, przypuszczalnie kosztem hipotetycznego, rozebranego prezbiterium romańskiego. W efekcie kościół otrzymał około 20 metrów długości i 5,5 metra szerokości. Składał się wówczas z wydłużonego korpusu, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, z trójbocznym zakończeniem po stronie wschodniej, przy czym całość była nieco niesymetryczna, z lekkim odchyleniem ku północy ściany południowej. Najstarszą, romańską częścią były mury środkowej części nawowej, od empory do arkady tęczy, która oddzielała wewnątrz gotycką wschodnią część kościoła z trójbocznym zamknięciem. Ta ostatnia była jednoprzęsłowa, przykryta żebrowym sklepieniem sześciodzielnym i oświetlana dwoma niedużymi oknami od południa i południowego – wschodu. W ścianie południowej prezbiterium znajdowały się sedilia, zaś w północnej wnęka ścienna. Pomimo podsklepienia wschodnia część kościoła nie została wzmocniona przyporami, ciężar sklepień po ścianach rozprowadzały jedynie trójkątne, rozszerzające się w narożach pogrubienia. W czasie budowy gotyckiego prezbiterium, cały kościół otoczony został kamiennym murem, ogradzającym przykościelny cmentarz i być może mającym także funkcje obronne.
W trakcie kolejnej XV-wiecznej przebudowy, na wschód od zamurowanego romańskiego wejścia przebito nowy portal, który poprzedzono kruchtą. Być może kruchta ta miała formę wieżową, na co wskazywałyby dość grube mury i kilka pobliskich analogii (np. Balatonszőlős, Vörösberény). Po wschodniej stronie kruchty, a zarazem przy południowym murze prezbiterialnej części korpusu, wybudowano (przebudowano) ossuarium. Powstawało ono w kilku fazach, otrzymując w gotyku kształt czworoboku składającego się z dwóch nowych ścian dostawionych do starszych murów. Prawdopodobnie nie posiadało drzwi ani okien, a wnętrze po umieszczeniu w nim kości całkowicie zamurowano. Gdy cmentarz ponownie się zapełnił, ossuarium powiększono, przypuszczalnie na początku XVI wieku wyburzając południową ścianę i ponownie zamknięto dalej na południu.
Elewacje wewnętrzne kościoła pokryte były barwnymi malowidłami, między innymi niebieskimi kotarami na czerwonym tle, czy czarnymi, żółtymi, brązowymi i czerwonymi pasami na białym tle. Przy kolumnie i schodach ściany pokryte były szarymi, czerwonymi i białymi fragmentami z żółtymi wzorami kwadrowania, malowano też białe rozety z pięcioma płatkami na szarym tle. Wśród fragmentów fresków nie było dekoracji figuratywnej, a jedynie ornamentyka geometryczna i roślinna, sprawiająca, iż wnętrze kościoła tętniło pięknymi, żywymi kolorami.
Stan obecny
Kościół jest dziś zaawansowaną ruiną, odrestaurowaną i wzmocnioną w 1966 roku po przeprowadzeniu badań archeologicznych. W najlepszym stanie przetrwały północne i wschodnie mury części prezbiterialnej z pierwszej połowy XV wieku wraz z widocznymi wyprowadzeniami żeber sklepień i wnęką ścienną. Ponadto odtworzona została romańska empora oparta na środkowej kolumnie wraz z dwoma gotyckimi arkadami w zachodniej części, po bokach których fragmenty murów nawy wciąż jeszcze zachowały znaczną wysokość. Pozostałe odcinki, nie licząc północnej ściany romańskiej nawy, widoczne są jedynie w partiach fundamentowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Gedeon T., Koppány T., Lengyel I., Nemcsics A., Valter I., Zimmer K., Balatonfüred, A Balatonfüred-temetői templomrom feltárása és helyreállítása, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 11”, Veszprém 1972.