Historia
Benedyktyński klasztor w Usk ufundowany został pomiędzy 1174 a 1176 rokiem, przez Richarda de Clare zwanego Mocny Łuk (ang. Strongbow), w okresie pomiędzy odzyskaniem Usk od Walijczyków, a datą jego śmierci. Był to jeden z zaledwie trzech żeńskich konwentów w średniowiecznej Walii. Ponadto kościół klasztorny służył także jako świątynia parafialna, w związku z czym w XIII wieku został powiększony. Ród de Clare posiadał prawo patronatu nad klasztorem do 1322 roku, kiedy to król Edward II przekazał go swemu faworytowi Hugonowi Despenserowi młodszemu. Pięć lat później patronat odzyskała Elizabeth de Clare, która za życia obdarzyła klasztor licznymi przywilejami, a po śmierci zostawiła hojny spadek (ponad 6 funtów i dwa złotogłowia).
Na początku XV stulecia konwent został zniszczony w wyniku walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Podczas odbudowy przy kościele klasztornym wzniesione zostały dwie nowe kruchty, prawdopodobnie z fundacji sir Williama Herberta, budowniczego zamku Raglan. Walijski kronikarz Adam of Usk jeszcze jakiś czas później wysyłał prośby do papieża o możliwość udzielania przez siostry odpustów, z powodu spustoszeń poczynionych przez wojnę. Odpusty te miały dotyczyć odwiedzających kaplicę św. Radegunda pielgrzymów, którzy wspierali datkami konwent. Uzyskany z nich dochód miał być przeznaczony na prace budowlano – remontowe.
W 1536 roku klasztor uległ kasacji na skutek działań reformacyjnych króla Henryka VIII. Klasztorny kościół św. Marii pełnił już odtąd tylko funkcję świątyni parafialnej. Niestety w trakcie zamykania klasztoru zniszczeniu uległo prezbiterium, ramiona transeptu oraz większość zabudowy klauzury. Poważną renowację i rozbudowę kościoła przeprowadzono w 1884 roku, kiedy Thomas Henry Wyatt podsklepił przyziemie wieży tworząc zakrystię i dodał kolejne przęsło do nawy. Kolejna renowacja została podjęta w latach 1899-1900, kiedy to wstawiono nowe okna i wymieniono dach naw.
Architektura
Klasztor usytuowano w dolinie rzeki Usk, po wschodniej stronie jej koryta, a po północnej stronie wpadającego do niego strumienia Olwey. Zbudowany został około 270 metrów od zamku, na południowy – wschód od placu targowego, wewnątrz obwodu drewniano – ziemnych obwarowań miejskich. Pomimo tego teren klasztoru ogrodzony był własnym murem, w obręb którego co najmniej od okresu późnego średniowiecza prowadził czworoboczny budynek bramny, wyposażony w półkoliście zamknięty przejazd w przyziemiu i pomieszczenie na piętrze.
Kościół z XII stulecia składał się z prostokątnej nawy, czworobocznej, środkowej wieży z kolistą wieżyczką spiralnej klatki schodowej przy narożniku północno – zachodnim, północnego i południowego ramienia transeptu oraz wzniesionego na planie czworoboku prezbiterium, być może zakończonego na wschodzie apsydą. Także ramiona transeptów były zakończone od wschodu półkolistymi apsydami, rozwiązaniem rzadkim na terenie Walii. Skrzyżowanie naw rozdzielone zostało uskokowymi arkadami o półkolistych archiwoltach osadzonych na prostych impostach i półkolumienkach. Te ostatnie wyposażono w proste kapitele kostkowe i muszlowe.
W XIII wieku do nawy kościoła dobudowana została prostokątna nawa północna, którą przykryto osobnym, dwuspadowym dachem, a dwa wieki później poszerzono i ponownie zadaszono osobnym dachem dwuspadowym. Na nawę główną nowsza część otwarta została szerokimi, ostrołucznymi arkadami, opartymi na trzech okrągłych w przekroju filarach z kolistymi bazami i profilowanymi płaskimi, kolistymi w przekroju kapitelami. Łuki arkad obustronnie podwójnie sfazowano, w sposób typowy dla walijskiego i angielskiego wczesnego gotyku. Wschodni filar wyróżniono objęciem smukłymi wałkami, sięgającymi od cokołu po kapitel. Prawdopodobnie wyznaczał on podział kościoła pomiędzy wschodnim przęsłem zakonnic, a trzema zachodnimi przęsłami dostępnymi dla świeckich wiernych. W miejscu tym w XV wieku ustawiono późnogotyckie drewniane lektorium, pokryte rzeźbionymi i malowanymi dekoracjami geometrycznymi.
Prawdopodobnie około połowy XV wieku dobudowane zostały do nawy północnej dwie kruchty, utworzone w stylu angielskiego gotyku wertykalnego. Jedną umieszczono od strony zachodniej, a drugą od strony północnej. Obie wzniesione zostały z ciosanego wapienia, w odróżnieniu od utworzonych z czerwonego piaskowca ścian nawy, ale wszystkie trzy części zunifikowano wspólnym profilowanym gzymsem cokołowym. Obie kruchty uzyskały prawie identyczną formę, z podsklepionym przyziemiem i maswerkową balustradą nad wejściem. Zachodnia odróżniła się ukośnym ustawieniem przypór, ale w obu umieszczono bogato profilowane portale z archiwoltami zdobionymi żabkami i kwiatonami oraz flankowanymi płaskorzeźbionymi sterczynami. W każdej kruchcie nad wejściem utworzono wnękę na figurę.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z najstarszego kościoła klasztornego zachowała się tylko wieża, część murów nawy głównej oraz jedna ze ścian północnego ramienia transeptu, wraz z XII-wieczną chrzcielnicą z czterema wałkami osadzonymi wokół podstawy. Miejsce średniowiecznego północnego ramienia transeptu zajmuje dziś nowożytna zakrystia, nie zachowało się również całkowicie rozebrane prezbiterium i południowe ramię transpetu. Nawa główna została mocno przebudowana i przedłużona o zachodnie przęsło w XIX wieku, kiedy to też gruntownie przekształcono jej ścianą południową. W niezmienionej formie przetrwała XV-wieczna nawa północna kościoła wraz z dwoma późnogotyckimi kruchtami. Pośród detalu architektonicznego wyróżniają się romańskie arkady podwieżowe oraz wczesnogotyckie arkady międzynawowe. Spośród średniowiecznych zabudowań klasztornych zobaczyć można jedynie dwukondygnacyjny budynek bramny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.