Historia
Grobowiec Trefignath został wzniesiony i był użytkowany w okresie neolitu. Służył za zbiorowe miejsce pochówku wczesnorolniczej społeczności, która zasiedlała okoliczne tereny przez dość długi czas przed podjęciem prac budowlanych. Budowa grobowca wiązała się ze zmianą stylu życia w północno-zachodniej Europie i przejściem od koczowniczego myśliwego-zbieracza do osiadłego rolnika. Zapewne wpłynęło na rozwój poczucia terytorializmu i praw do dziedziczenia, a co za tym idzie chęci oddania hołdu przodkom. Widocznym przejawem tej aspiracji mogły być monumentalne budowle, pełniące rolę nie tylko miejsc pochówków, ale również wydzielonych przestrzeni służących do przeprowadzania ceremonii i rytuałów religijnych w ich pobliżu.
Grobowiec Trefignath zapewne był w użyciu przez wiele lat. Jego budowa i powiększanie przeprowadzone były w trzech fazach, prawdopodobnie rozdzielonych parusetletnimi okresami przerw. Pierwszy etap miał miejsce około 3750-3500 roku p.n.e. Wraz ze wzrostem populacji, około połowy tamtego tysiąclecia dobudowano drugą komorę, natomiast ostateczne powiększenie grobowca nastąpiło około trzeciej ćwierci tysiąclecia. Być może w chwili budowy trzeciej komory grobowej starsza część grobowca z drugiej fazy uległa już zawaleniu. Ówczesna społeczność mogła dojść do wniosku, iż mniejszym nakładem pracy byłoby powiększenie budowli, niż jej odbudowa. Co ciekawe najstarsza pierwsza komora mogła być użytkowana jeszcze po dobudowaniu drugiej.
Utworzenie trzeciej komory grobowej zakończyło proces budowlany Trefignath, ale około 260 roku p.n.e. wschodnia, najstarsza z komór została otworzona. Dokonała tego żyjąca wówczas w okolicy społeczność, która wykorzystała grobowiec jako schronisko, w którym rozpalano ogień i spożywano posiłki. Duża ilość pozostawionych artefaktów (ceramika, kości zwierzęce, monety) wskazywałaby, iż zasiedlenie grobowca trwało długo lub kilkukrotnie powtarzało się. Zapewne nie było to zjawisko wyjątkowe dla budowli megalitycznych w okresie antyku i średniowiecza. Pierwsze naruszenie grobowca odnotowane w źródłach pisanych miało miejsce dopiero pod koniec XVIII wieku. Prawdopodobnie jego konstrukcja była wówczas jeszcze w dobrym stanie, jedynie obniżony mógł być kopiec nad komorami grobowymi.
Architektura
Najstarsza komora grobowa została wzniesiona w zachodnim krańcu podłużnego wzniesienia o formie gładkiego skalnego grzbietu. W chwili budowy wzgórze to pokryte było cienką warstwą ziemi, chociaż w kilku miejscach mogły wystawać nagie skały. W pobliżu można było znaleźć lasy, ale sam teren przeznaczony pod budowę był wolny od drzew i porośnięty głównie przez trawy, czym zapewne wyróżniał się w ówczesnym krajobrazie. Zachodni kraniec stanowił najwyżej położony punkt grzbietu, oddzielony od pozostałej części szczeliną, wzdłuż której zbudowano najstarszą część grobowca. Około cztery metry na zachód od najwyższego punktu, grzbiet kończył się prawie pionową ścianą skalną o wysokości około 1,5 metra.
Pierwsza komora grobowa była prostym sześcianem, stworzonym z kamiennych płyt tworzących z trzech stron ściany, z krótkim korytarzem wejściowym od strony północnej. W planie komora posiadała wymiary około 1 x 1,7 metra, przedsionek 1,2 x 1 metr. Długie osie tych dwóch części były ustawione pod kątem prostym w stosunku do siebie, co nadało konstrukcji rzut w kształcie litery L. Szczeliny pomiędzy kamiennymi płytami prawdopodobnie wypełnione były drobniejszymi kamieniami, układanymi bez użycia zaprawy. Skalne podłoże w miejscu komory zostało celowo wypoziomowane, aby zapewnić dla budowli równą podstawę. Komora i korytarz wejściowy pokryto kolejnymi dużymi, płaskimi kamieniami pełniącymi rolę stropów, przy czym wejście było ewidentnie niższe niż komora właściwa. Cecha ta, bardzo charakterystyczna dla neolitycznych grobowców korytarzowych, została osiągnięta poprzez zmianę osi, na których postawiono głazy (te w przedsionku dłuższymi osiami ustawiono horyzontalnie, natomiast w komorze wertykalnie). Na zakończenie prac pierwszego etapu nad całą konstrukcją utworzono z niewielkich kamieni i ziemi kopiec (cairn) o kształcie zbliżonym do kolistego.
Druga komora grobowa została wzniesiona po wschodniej stronie wcześniejszej konstrukcji, w czasie gdy miejscowy krajobraz nabrał już znacznie wyraźniejszych cech rolniczych. Była ona innego typu, nieco dłuższa, z wejściem skierowanym w stronę wschodnią. Miała kształt prostokąta wydłużonego na linii wschód – zachód, o wymiarach 2,8 x 1,2 metra. Podobnie jak wcześniejsza, składała się z pionowo ustawionych kamieni, zwieńczonych kamiennymi, wielkimi płytami (ang. capstones), pełniącymi rolę stropów. Dodatkowo dwa kamienie zwane portalowymi ustawiono przed kamieniem stropowym, po stronie wschodniej, wyznaczając wejście z wąskiego placu, rodzaju małego dziedzińca, który mógł być przeznaczany do przeprowadzania ceremonii. Za wyjątkiem kamienia tworzącego południową ścianę i kamieni portalowych, które osadzono w dołach wyciosanych w podłożu, pozostałe elementy umieszczono bezpośrednio na skale, gdzie uzyskały stabilność poprzez zaklinowanie się w naturalnych szczelinach i występach. Jeden z takich występów utworzył rodzaj progu pomiędzy kamieniami portalowymi.
Całość konstrukcji, a więc pierwszą i drugą komorę grobową, przykryto powiększonym kopcem, wydłużonym na linii wschód – zachód, z zakończeniem wschodnim w postaci klina, który obejmował wspomniany powyżej dziedzińczyk. Aby zapewnić stabilność budowli, wzdłuż krawędzi kopca ustawiono mur z nie przewiązanych zaprawą kamieni, dokładnie dobieranych pod względem kształtu i starannie układanych. Umieszczono go z trzech stron, jedynie na zachodzie naturalne wychodnie skalne prawdopodobnie zapewniły wystarczające zabezpieczenie. Mur miał około 1 metra wysokości i co najmniej po stronie wschodniej był lekko nachylony w stronę kopca. Ta zaskakująca cecha (masa kopca powinna raczej przechylić mur na zewnątrz) spowodowana była utworzeniem drugiego, wewnętrznego muru oporowego, utworzonego z masywnych głazów w niewielkiej odległości od muru zewnętrznego. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono drobnymi kamieniami i gruzem. Utworzenie masywnego muru wewnętrznego wskazywałoby, iż zewnętrzny nie pełnił (przynajmniej w pobliżu dziedzińczyka) roli strukturalnej. Mógł być natomiast wygodniejszy do uformowania ramion klina. Kolejną cechą przedłużonego kopca były co najmniej dwie ściany poprzeczne, usytuowane na północy i południu pod kątem prostym w stosunku do muru oporowego. Obie utworzono jako przedłużenie murów zewnętrznych.
Trzecia, najpóźniejsza komora grobowa została wzniesiona po wschodniej stronie dwóch poprzednich. Posiadała wymiary 2,5 x 1 metr, z osią ułożoną podobnie jak w komorze centralnej. Płaskie, wysokie głazy utworzyły ściany od północy i południa, podczas gdy zachodnie zamknięcie utworzono z pojedynczego wielobocznego głazu. Wejście do nowej komory oflankowano dwoma wysokimi kamieniami portalowymi o wysokości 2 i 2,1 metra. Kamienie te, także powtarzając cechę centralnej komory, umieszczono pod nieco odchyloną osią. Jeśli pierwotnie niosły one kamień nadproża, to nie mógł być on zbyt masywny, co więcej były one tak wysokie, iż mogły wystawać ponad kopiec (cairn) grobowca. W trzeciej fazie kopiec przedłużono jedynie w kierunku wschodnim, kończąc ponownie formą klina, przy czym nowa część została ograniczona od północy, południa i wschodu kolejnym murem oporowym z suchego kamienia. Nowy mur był solidniejszy niż zewnętrzne ściany starszego kopca. Zbudowany został z dużych głazów, zachodzących na siebie w ten sposób, że musiały zostać ułożone z zachodu na wschód. Były one również osadzone bezpośrednio w główny korpus kopca i przy braku wewnętrznej ściany oporowej musiały przyjąć pełny nacisk masy budowli. Dziedziniec przed wejściem był podobny do tego znajdującego się przed środkową komorą, ale był bardziej płaski i miał ostrzejsze kąty w stosunku do boków kopca. Utworzone na dziedzińcu niewielkie doły mogły służyć drewnianym konstrukcjom, być może platformom na których składano zmarłych przed pochówkiem w komorze.
Stan obecny
Do czasów współczesnych praktycznie w całości zachowała się trzecia, najpóźniejsza komora grobowa, posiadająca zarówno boczne jak i stropowe kamienie. W nieco gorszym stanie widoczna jest komora zachodnia bez górnych kamieni, oraz zawalona komora środkowa. Naokoło widać liczne mniejsze kamienie tworzące pierwotnie kopiec. Wyznaczają one dziś zarys pierwotnej budowli. Grobowiec jest pod rządową opieką Cadw, dostępny bezpłatnie przez cały rok, z wyjątkiem świąt i Nowego Roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Lynch F.M., Smith C.A., Trefignath and Din Dryfol. The Excavation of Two Megalithic Tombs in Anglesey, Cardiff 1987.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.