Historia
Murowany kościół parafialny został wzniesiony w Tenby w pierwszej połowie XIII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej świątyni z XII stulecia, gdyż już w 1172 roku proboszczem miał być w Tenby Giraldus Cambrensis, walijski mnich, kronikarz, lingwista i pisarz. W okresie tym kościół św. Marii miał podlegać benedyktyńskiemu klasztorowi św. Marcina w normandzkim Sées, po czym został przekazany około 1098 roku przez Arnulfa de Montgomery klasztorowi benedyktyńskiemu w Monkton nieopodal Pembroke, będącemu filią opactwa z Sées.
Murowany kościół z pierwszej połowy XIII wieku prawdopodobnie został spustoszony w 1260 roku, w czasie napaści na Tenby walijskich sił Llywelyna ap Gruffydda. Do jego odbudowy przyczynić się mógł William de Valence, pierwszy earl Pembroke, który dzierżył miejscowe ziemie dzięki małżeństwu w 1247 roku z Joan, córką Joan Marshal i Warine de Munchensy. William de Valence i jego żona nadali miastu przywileje, założyli szpital św. Jana Chrzciciela, ukończyli budowę miejskich fortyfikacji i prawdopodobnie uposażyli z ziem lordostwa parafię kościoła św. Marii.
W 1291 roku kościół w Tenby odnotowany został w rejestrze podatkowym Taxatio Ecclesiastica, gdzie jego roczny dochód wyceniono na znaczną sumę 16 funtów, 13 szylingów i 4 pensów, z których dziesiąta część miała zostać przekazana królowi Edwardowi I w ramach wsparcia papieża na wyprawę do Ziemi Świętej. Znaczny dochód wynikał z licznej populacji bogatego miasta portowego, co przekładało się także na znaczny rozmiar samego kościoła. Co więcej, już na przełomie XIII i XIV wieku został on rozbudowany o transept, południową kruchtę i wschodnią część przedłużonego prezbiterium. Być może w okresie tym powstała już wieża, choć niewykluczone, iż do jej budowy przystąpiono nieco później, po połowie XIV wieku. Następnie na przełomie XIV i XV wieku zbudowana została nawa północna i południowa kaplica przy prezbiterium.
W pierwszej połowie XV wieku, w związku z wojną stuletnią między Anglią i Francją, król Henryk V odebrał wszystkie przywileje zagranicznych konwentów, jakie posiadały na wyspie. W 1440 roku prawo patronatu nad kościołem w Tenby przekazane zostało Humphreyowi Lancaster, diukowi Gloucester i earlowi Pembroke, który już w kolejnym roku obdarzył nim opactwo St Albans. Jednak w drugiej połowie XV wieku kolejny earl Pembroke, Jasper Tudor, bardzo interesował się rozwojem miasta Tenby i mógł mieć większy wpływ na późnogotycką rozbudowę kościoła niż mnisi. W jej trakcie pod koniec XV i na początku XVI wieku między innymi raz jeszcze przedłużono prezbiterium, dobudowano północną kaplicę i kruchtę zachodnią oraz przebudowano aneksy po południowej stronie nawy głównej. Związek kościoła św. Marii z opactwem St Albans ustał w latach 40-tych XVI wieku, gdy w związku z reformacją jego dobra przeszły na własność angielskiej Korony.
We wczesnym okresie nowożytnym kościół prawdopodobnie unikał większych przekształceń architektonicznych, ograniczanych do częściowej wymiany w XVII wieku obramień okiennych. Wydatki odnotowywane w XVIII stuleciu wskazywałyby, że prowadzono wówczas jedynie drobne naprawy kościoła. Na początku XIX wieku okazałą kruchtę zachodnią przekształcono w szkołę, lecz niestety już w 1831 roku podjęto decyzję o jej zburzeniu. W latach 40-tych i 50-tych XIX wieku częściowo przebudowano nawę północną i obie kaplice przy prezbiterium. Zgodnie z wiktoriańską modą wymieniono także część okien na neogotyckie. Około 1850 roku dobudowano zakrystię, a w latach 1862-1866 i w 1885 roku przeprowadzono kolejne prace remontowe, połączone z budową kruchty północnej. Współczesna renowacja z lat 60-tych XX wieku skupiona została głównie na cennej średniowiecznej więźbie dachowej i odsłonięciu zablokowanych w okresie nowożytnym średniowiecznych okien.
Architektura
Kościół z pierwszej połowy XIII wieku wyróżniał się znacznymi rozmiarami, jak na walijską budowlę sakralną z tak wczesnego okresu. Składał się wówczas z prostokątnej, mocno wydłużonej nawy głównej, prezbiterium po stronie wschodniej i wąskiej nawy południowej. Ta ostatnia miała zlicowaną zachodnią fasadę z nawą główną, ale była od niej krótsza, być może ze względu na planowane już od początku utworzenie transeptu. Prezbiterium pierwotnie było dwuprzęsłowe, zamknięte na wschodzie ścianą prostą. Jego szerokość była nieco mniejsza od nawy głównej, podobnie jak wysokość. Obie główne części kościoła przykrywać musiały osobne dachy dwuspadowe, natomiast nawę południową ze względu na niewielką jej szerokość prawdopodobnie dach jednospadowy. W murach kościoła znajdować się musiały okna późnoromańskie, a więc wąskie, rozglifione do wnętrza, zamknięte półkoliście lub lekko zarysowanymi ostrołukami. Portale wejściowe mogły być umieszczone w ścianach wzdłużnych korpusu nawowego kościoła.
Na przełomie XIII i XIV wieku do nawy głównej dobudowany został transept, wzniesiony zapewne na fali rodzącej się w Walii popularności tej część architektury sakralnej, która apogeum osiągnęła w późniejszych latach XIV wieku. Ponadto zbudowana została południowa kruchta przy nawie bocznej. Obie nowe części musiały już zostać wzniesione w stylistyce wczesnogotyckiej, a więc z ostrołucznym portalem, większymi ostrołucznymi oknami i ostrołucznymi arkadami otwierającymi się na przecięcie naw. Wzorem innych budowli tego okresu duże okna mogły zostać umieszczone w ścianach szczytowych transeptu. Przypuszczalnie wymieniono też starsze okna w nawie głównej, nawie bocznej i prezbiterium, przy czym w zachodniej ścianie nawy głównej i wschodniej ścianie prezbiterium mogły się znaleźć triady wąskich otworów lancetowatych.
Najwcześniej na początku XIV wieku, lub najdalej pod koniec tamtego stulecia, do południowej ściany prezbiterium, na styku z korpusem nawowym, dobudowana została okazała czworoboczna wieża o wysokości trzech kondygnacji. Została ona nietypowo dla regionu usytuowana, a także pozbawiona popularnych w hrabstwie Pembrokeshire elementów, takich jak pochyły cokół w przyziemiu oraz gzyms nad częścią cokołową. Ponadto jej górne partie tylko w niewielkim stopniu zwężono w stosunku do podstawy. Z narożnika południowo – zachodniego wysunięto płytkim ryzalitem wieżyczkę komunikacyjną, lecz wyjątkowo w narożniku północno – zachodnim osadzono jeszcze drugą, nieco mniejszą spiralną klatkę schodową. Mury głównej części wieży zwieńczono blankowanym przedpiersiem osadzonym na wysuniętych z lica wspornikach. Okna utworzono bardzo wąskie, lancetowate, nawet na najwyższej kondygnacji z dzwonami. W okresie późnego średniowiecza smukłości wieży dodała wysoka iglica, wzniesiona z wapiennych ciosów. Przyziemie wieży przykryto sklepieniem kolebkowym z otworem na liny obsługujące dzwony. Na prezbiterium i nawę boczną otwarto je wysokimi ostrołucznymi arkadami.
Późnogotycka przebudowa znacznie powiększyła kościół i rozwinęła jego układ przestrzenny. Wpierw, pod koniec XIV wieku lub we wczesnych latach XV stulecia, zbudowano niewielką kaplicę przy kruchcie południowej, zlicowaną z zachodnią ścianą nawy głównej. Ponadto dobudowano wówczas nawę północną o zbliżonej szerokości do nawy głównej, przykrytą osobnym dachem dwuspadowym. Od zachodu również została ona zlicowana ze starszą częścią korpusu, natomiast na wschodzie wchłonęła północne ramię XIV-wiecznego transeptu. We wnętrzu nawę północną połączono z nawą główną pięcioma ostrołucznymi arkadami. Osadzono je na czterech filarach, co charakterystyczne pozbawionych kapiteli i baz, ale z bogatym ciągłym profilowaniem od posadzki po archiwolty arkad. Zewnętrzne wejście do nawy północnej umieszczono w portalu w środkowym przęśle. Po obu jego stronach w murze osadzono wnęki grobowe.
W początkach XV stulecia do południowej ściany prezbiterium dobudowano dwuprzęsłową kaplicę z lekko pod skosem poprowadzoną ścianą wzdłużną. Od zachodu została ona otwarta ostrołuczną arkadą na przyziemie wieży, natomiast na prezbiterium dwoma arkadami. Następnie po połowie XV wieku po raz kolejny przedłużono o jedno przęsło prezbiterium. Wzniesiona została również kaplica przy północnej ścianie prezbiterium, utworzona na trapezowatym rzucie, ze względu na krótką ścianę wschodnią i umieszczoną pod skosem w stosunku do osi kościoła ścianę północną. Tak nietypowy plan wynikać mógł z konieczności dostosowania kształtu kaplicy do starszej zabudowy przy kościele. Jej wnętrze połączono z prezbiterium trzema arkadami o mocno obniżonych kluczach ostrołucznych archiwolt, opartymi na smukłych filarach z profilowanymi trzonami i z wielobocznymi cokołami. Samo prezbiterium około 1450 roku podwyższono i wyposażono w kryptę. Za jej sprawą skrajna wschodnia część prezbiterium musiała być odtąd dostępna za pomocą aż 11 stopni. Dzięki podwyższeniu murów, prezbiterium pomieściło w zachodniej części na poddaszu kaplicę św. Anny, oświetloną przez czworoboczne okna clerestorium. Wnętrze kaplicy św. Anny i prezbiterium przykryto ciągłą drewnianą kolebką osadzoną na rzeźbionych wspornikach. Podobną półkolistą w przekroju kolebką przykryto nawę główną, różniącą się cieńszymi ramami i brakiem figur na wspornikach, ale udekorowaną rzeźbionymi zwornikami na przecięciach drewnianych żeber.
Pod koniec XV wieku gruntownie przebudowana i ujednolicona została południowa część korpusu nawowego. W miejscu XIII-wiecznej wąskiej nawy bocznej, XIV-wiecznej kruchty, sąsiedniej małej kaplicy i południowego ramienia transeptu utworzono wówczas bardzo szeroką nawę południową, po stronie wschodniej połączoną z wieżą za pomocą starej arkady, a po stronie zachodniej tworzącą równą fasadę z nawą główną i północną. Wkrótce potem do południowej ściany nowej nawy dostawiono prostokatną kruchtę, zapewne ze względu na utworzony niewiele wcześniej po południowej stronie kościoła ratusz. We wnętrzu szeroka nawa południowa połączona została z nawą główną pięcioma ostrołucznymi arkadami, podobnie jak nawa północna, ale z odmiennym rozstawem filarów. Oświetlenie późnogotyckiej nawy zapewniały duże ostrołuczne okna maswerkowe. W ścianie zachodniej osadzono szczególnie okazałe okno pięciodzielne, które zastąpiło dwa starsze okna XIII-wiecznej nawy i kaplicy. Trzy kolejne okna, prawdopodobnie czterodzielne, doświetliły nawę boczną od południa, po obu stronach kruchty.
Najpóźniejszym elementem kościoła z okresu średniowiecza była unikalna kruchta zachodnia, wzniesiona na planie krzyża równoramiennego przed nawą główną, gdzie osadzono późnogotycki portal wejściowy, zwieńczony bogato profilowanym łukiem w ośli grzbiet z płaskorzeźbioną inskrypcją („Benedictus Deus in donis suis”). Portal wejściowy do kruchty był również profilowany, ostrołoczny, z lekko obniżonym kluczem archiwolty. Tuż nad nim przebiegał gzyms, ujmujący płaskorzeźbione znaki heraldyczne umieszczone po bokach archiwolty (tarcze herbowe rodu Beaufort, insygnia królewskie, herb Jaspera Tudora, diuka Bedford i earla Pembroke).
Stan obecny
Kościół w Tenby jest dziś największą świątynią parafialną w Walii, świadectwem bogactwa i prosperity, jakie przeżywało miasto w okresie średniowiecza. Jego współczesna sylwetka oraz układ są wynikiem wielowiekowej rozbudowy, lekko jedynie zatartej przez dobudowanie nowożytnej północnej kruchty i południowej zakrystii oraz rozebraniem w 1831 roku średniowiecznej kruchty zachodniej. Najstarsze, XIII-wieczne fragmenty kościoła znajdują się w zachodniej ścianie nawy głównej oraz być może w przyziemiu wieży. Z tego okresu pochodzi także południowy portal wejściowy, podczas gdy na osi nawy głównej od zachodu widoczny jest XV-wieczny portal z płaskorzeźbioną inskrypcją. Otwory okienne kościoła zostały odnowione podczas wiktoriańskiej regotyzacji. Większość, jak w nawie północnej, została wymieniona na całkiem nowe, ale niektórym wstawiono tylko nowe maswerki. Najstarsze oryginalne okna przetrwały w murach wieży, przy której warto także zwrócić uwagę na średniowieczną iglicę. Wewnątrz kościoła zachowała się XV-wieczna kolebka w nawie głównej oraz w prezbiterium, włącznie z dekoracyjnymi zwornikami i rzeźbionymi wspornikami. Z XV wieku pochodzi też podsklepiona krypta, starsza natomiast jest przeniesiona do niej piscina. Ponadto w kościele przetrwały późnogotyckie arkady, z których jedynie te między nawą główną a nawą południową zostały odnowione i częściowo przekształcone w czasie nowożytnych remontów. Na wyposażeniu kościoła znajduje się chrzcielnica z XV wieku oraz grobowce Thomasa i Johna White, burmistrzów Tenby z XV stulecia (Thomas White zasłynął ukrywaniem młodego Henryka Tudora przed królem Ryszardem III).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 4/1914.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in South Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.
Thomas W.G., The Architectural History of St Mary’s Church, Tenby, „Archaeologia Cambrensis”, 114/1966.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.