Historia
Klasztor Strata Florida został założony w 1164 roku przez normańskiego rycerza Roberta FitzStephena osiadłego na nieodległym zamku Cardigan. Mnisi cysterscy zostali sprowadzeni z opactwa Whitland i rozpoczęli budowę osady nad brzegiem rzeki Afon Fflur. Już rok później Normanowie zostali wyparci przez walijskiego władcę Deheubarth, Rhysa ap Gruffydda, który jednak potwierdził nadanie ziemi cystersom. W 1184 roku zmieniono lokację klasztoru na obecne miejsce, a stare otrzymało nazwę Hen Fynachlog, co oznacza Stary Klasztor. W tym samym roku Rhys poszerzył cystersom nadania do prawie 80 tysięcy akrów ziemi, przejmując rolę patrona i dobroczyńcy konwentu. Dzięki temu w Strata Florida pochowany został brat Rhysa, Cadell ap Gruffudd, a następnie kolejnych dziewięciu przedstawicieli walijskiej dynastii. Po translokacji, na nowym miejscu kościół klasztorny konsekrowano w 1201 roku, natomiast z 1255 roku zachowała się wzmianka o zakupie wspaniałego dzwonu, zapewne zawieszonego w wieży na przecięciu naw.
Szczyt świetności opactwa przypadł na przełom XII i XIII wieku. O jego prężności świadczy fakt, iż już w 1179 roku ze Strata Florida wysłana została grupa mnichów by założyć filię w Llantarnam (Caerleon), a w 1186 roku w Aberconwy. Cystersi zajmowali się hodowlą bydła i owiec, wypasanych na rozległych ziemiach klasztoru, zarządzanych przez liczne folwarki (grangie). Ostatecznie ich liczba oscylowała wokół piętnastu, stanowiąc jedno z głównych źródeł dochodów opactwa. Pracowali w nich tzw. konwersi, przewyższający liczebnie mnichów, składający śluby zakonne, lecz z powodu niepiśmienności nie dopuszczani do większości posług i ceremonii. Klasztor stanowił również duchowe centrum regionu, zarządzane w przeciwieństwie do wielu innych konwentów przez rodowitych Walijczyków. Opatami byli wówczas Deiniol i Cedifor, następnie Rhys, Morgan i Dafydd ab Owain, wszyscy posiadający celtyckie imiona. Prawdopodobnie dzięki temu w opactwie powstało najważniejsze źródło historyczne dla wczesnej historii Walijczyków, łacińska Kronika Książąt, a następnie jej walijskie tłumaczenie Brut y Tywysogion.
Bliskie związki klasztoru z dynastią z Deheubarth wzbudzały podejrzenia i nieufność u angielskiego króla Jana. W 1212 roku rozkazał on nawet zburzyć opactwo jako „przystań dla naszych wrogów”. Polecenia tego co prawda nie wykonano, jednak mnisi musieli zapłacić dużą sumę 800 £. Polityczne powiązania Strata Florida nie ograniczały się jedynie do południowej Walii, gdyż w 1238 roku książę północno walijskiego Gwynedd, Llywelyn ap Iorwerth odbył w Strata Florida radę, na której inni walijscy przywódcy uznali jego syna Dafydda za jego prawowitego następcę.
W drugiej połowie XIII wieku klasztor zaczął podupadać. W 1285 roku doznał uszkodzeń w wyniku uderzenia pioruna, był także kilkukrotnie niszczony i plądrowany w związku z wojnami walijsko – angielskimi z lat 1276-1277 i 1282-1283. W 1291 roku roczne dochody opactwa wycenione zostały jedynie na 98 £, co było średnim wynikiem dla konwentów walijskich. Trzy lata później skalę nieszczęść powiększyło spalenie klasztoru przez wojska angielskie w trakcie tłumienia walijskiego powstania Madoga ap Llywelyna, pomimo iż król Edward I zarzekał się, iż nie dokonano tego na jego rozkaz. Dodatkowo w latach 40-tych XIV wieku w podupadłym klasztorze wybuchł spór o obsadę opata, którym chciał zostać zarówno Clement ap Rhysiart jak i Llywelyn Fychan, a wkrótce potem cały konwent nawiedziła szalejąca w Europie epidemia Czarnej Śmierci.
W 1401 roku, w początkowych latach buntu Owaina Glyndŵra, Strata Florida zostało zajęte przez króla Henryka IV i jego syna. Mnisi, uznani za sympatyków Glyndŵra, zostali eksmitowani z klasztoru, który został splądrowany. Henryk IV przekształcił budynki w siedzibę dla swych wojsk, planując wyparcie lub pokonanie wszystkich walijskich sił rebeliantów działających w tym regionie. W 1402 roku w Strata Florida przebywał earl Worcester z garnizonem kilkuset zbrojnych, łuczników i piechurów, który wykorzystywał opactwo jako bazę do dalszych kampanii przeciwko buntownikom walijskim w 1407 i 1415 roku. Zrujnowany klasztor został zwrócony cystersom wraz z końcem buntu Glyndŵra, jednak niedługo później zajęli go zbrojni Johna ap Rhysa, opata Aberconwy roszczącego sobie prawa do Strata Florida.
Powolna odbudowa klasztoru rozpoczęła się w połowie XV wieku w okresie rządów opata Morgana ap Rhysa. Zredukowany do siedmiu mnichów konwent przetrwał co prawda pierwszą falę rozwiązywania klasztorów w 1534 roku (pomimo posiadania przychodu w wysokości 118 £, dużo poniżej wymaganych 200 £), jednak do kasacji doszło wkrótce potem, w 1539 roku. Budynki i ich zawartość zostały wycenione, a następnie sprzedane. Niestety kościół i większość zabudowy została rozebrana na materiały budowlane, takie jak szkło, kamień, a także dachówki i ołów z dachów. Jedynie refektarz i dormitorium zostały przebudowane jako Ty Abaty, dom dla miejscowej szlachty. Znaczna część byłych klasztornych ziem cystersów została przekazana Thomasowi Cromwellowi, pierwszemu earlowi Essex, który sprzedał je następnie Sir Vaughanowi z Trawsgoed. Ponowne odkrycie opactwa nastąpiło podczas prac kolejowych w XIX wieku, kiedy to Stephen Williams, członek Cambrian Archaeological Association, rozpoczął odkopywanie ruin.
Architektura
Strata Florida był typowym klasztorem powstałym według cysterskiego schematu. Po przeniesieniu w 1184 roku usytuowany został pośród płaskich łąk graniczących z brzegami rzeki Teifi. W bliskiej odległości płynął wpadający do rzeki strumień, kluczowy dla zapewnienia dobrych warunków sanitarnych. Leżące przed nim pole, w XVI wieku zwane Convent Green, stanowiło dalszą część opactwa, otoczoną kamiennym murem. W jego obręb prowadził co najmniej jeden budynek bramny, a wewnątrz, jeszcze poza zamkniętą dla świeckich klauzurą znajdowały się zabudowania gospodarcze i pomieszczenia dla gości opactwa. Od najważniejszej części kompleksu klasztornego oddzielone były one kolejnym budynkiem bramnym, usytuowanym po zachodniej stronie kościoła.
Kościół został wzniesiony jako trójnawowa, siedmioprzęsłowa bazylika, (najprawdopodobniej wzorowana na francuskim Fontenay), na planie krzyża łacińskiego o długości 65 metrów, z północnym i południowym ramieniem transeptu o szerokości 35,5 metra, prostokątnym w planie prezbiterium od strony wschodniej i z niewysoką wieżą na przecięciu naw. Cechą charakterystyczną kościoła był dach prezbiterium, niższy od korpusu nawowego. Przy jego wschodniej ścianie znajdowały się dwie małe kaplice, które zostały rozbudowane do połowy XIII wieku. Po trzy kaplice umieszczono także we wschodnich częściach transeptów. Budowę rozpoczęto najpewniej od południowego transeptu i jego sklepionych kaplic, posuwając się ku przecięciu naw i północnemu transeptowi oraz ku prezbiterium, które początkowo było wyraźnie krótsze. O jego przedłużeniu ku wschodowi i założeniu sklepień krzyżowo – żebrowych zadecydowano prawdopodobnie pod koniec XII lub na początku XIII wieku. Przypuszcza się, iż korpus nawowy wzniesiony został wcześniej, jeszcze przed konsekracją w 1201 roku. Wejście do niego prowadziło przez główny zachodni portal o formie nie mającej odniesienia do jakiejkolwiek innej budowli cysterskiej w Brytanii. Mianowicie otoczono go sześcioma wałkami pozbawionymi kapiteli, lecz poprzedzielanymi trzynastoma poprzecznymi pasami z których każdy kończył się zwojem i roślinnym motywem. Jeden z wałków o wydatniejszej formie zajął jedynie górną część portalu. Ponad nim pierwotnie fasadę przepruwały trzy wąskie okna ostrołukowe oraz być może okulus w partii trójkątnego szczytu. Także każda z naw bocznych, oddzielona wysoką uskokową przyporą czy też lizeną, oświetlona była od zachodu ostrołukowym oknem.
Wewnątrz kościoła, nie licząc skrajnego zachodniego przęsła, pozostała część nawy głównej oddzielona była od naw bocznych przez wysokie na 1,5 metra ściany działowe. Było to typowe rozwiązanie dla cysterskich kościołów w Brytanii, lecz w Strata Florida rozwiązano to w nietypowy sposób, mianowicie filary międzynawowe posadowiono na ściankach działowych. Wyrastały one z nich w trzech różnych formach, tworząc powyżej ostrołukowe arkady. Pierwotnie przy ścianach działowych umieszczone były ławy konwersów, do których dostęp mieli oni poprzez małą spiralną klatkę schodową w południowo – zachodnim narożniku kościoła, prowadzącą zapewne do dormitorium. Na wschód od niej dwa kolejne portale wiodły na teren krużganka. Wydaje się, iż zarówno nawa główna jak i nawy boczne nie zostały nigdy sklepione, a jedynie przykryte drewnianą więźbą dachową lub być może płaskim stropem.
Wschodnią część nawy głównej zamykało lektorium po którym zachowała się kamienna podstawa. Umieszczony w nim portal prowadził na centralnie usytuowany chór, otoczony od północy, południa i zachodu stallami mnichów. Górowały nad nimi cztery ostrołukowe arkady przecięcia naw i prezbiterium, ponad którymi znajdowała się czworoboczna wieża. Właśnie w tych ławach siedem razy dziennie i w nocy gromadzili się bracia na modlitwy i śpiewy. Pośrodku posadzki chóru znajdował się nietypowo basen ze schodkami z dwóch stron, prawdopodobnie przeznaczony do ceremonii mycia stóp braciom przez opata. Połączono go z odpływem biegnącym przez cały klasztor, którego ujście znajdowało się zapewne w pobliżu strumienia.
Czworoboczne prezbiterium miało szerokość nawy głównej oraz trzy przęsła sklepienia żebrowego podtrzymywanego przez służki, opadające w narożach aż do posadzki, a po bokach podwieszane na konsolach. Jego posadzka, a także podłoga przyległych kaplic wyłożona została w XIV wieku bogato zdobionymi kaflami z których niektóre miały dekoracje w postaci gryfów, kwiatów, liści, krzyży oraz tarczy heraldycznych. Mniej ważna nawa główna i nawy boczne posiadały podłogi z lokalnego łupka. Wyrafinowaną formę otrzymało również sklepienie ponad prezbiterium, którego żebra ozdobiono motywem „granulek” malowanych na czerwono i czarno. Wschodnią ścianę prezbiterium przepruto dwoma lub trzema rzędami wąskich ostrołukowych okien, umieszczonych pomiędzy bocznymi przyporami. Dla odmiany zachodnie i wschodnie okna w transeptach otrzymały półokrągłą formę. Poniżej nich na wschodzie ostrołukowe arkady otwierały się na sklepione żebrowo boczne kaplice, posiadające u dołu wyraźne uskoki, prawdopodobnie zapewniające podstawę dla drewnianych lektoriów. Sklepienia kaplic transeptu oparto na narożnych rzeźbionych wspornikach oraz spięto liściastymi zwornikami, w których umieszczono żelazne bolce służące do zawieszania lamp. Północną ścianę w transepcie przepruto bogato zdobionym portalem prowadzącym na przykościelny cmentarz oraz schodami umieszczonymi w grubości muru prowadzącymi na poddasze i być może do wieży. Po przeciwnej stronie tzw. nocne schody wiodły do głównego dormitorium na piętrze wschodniego skrzydła, a portal w przyziemiu prowadził do zakrystii.
Po południowej stronie korpusu nawowego ulokowano kwadratowy, przeznaczony na ogród wirydarz o długości boków wynoszącej około 30 metrów, otoczony krużgankami umożliwiającymi przemieszczanie się po opactwie bez potrzeby wychodzenia na chłód czy deszcz. Pierwotnie od wirydarza krużganki oddzielały otwarte arkady oparte na filarach. W połowie XV wieku zostały one przebudowane, arkady zastąpiono wówczas ścianami przeprutymi grupami pięciu ostrołukowych okien, z każdą grupą flankowaną przez wystające w stronę wirydarza przypory, co z pewnością lepiej zabezpieczało przez zimowym chłodem. W północnej części krużganka umieszczono także wieloboczną niszę, czy też alkowę, używaną jako mównica do czytania przed ostatnią posługą zakonnego dnia (collation). Bracia gromadzili się wówczas na kamiennych ławach dostawionych do ściany od strony kościoła.
Z południowym transeptem stykała się wąska zakrystia oraz kapitularz, umieszczone na poziomie parteru. Na wyższej kondygnacji znajdowało się dormitorium oraz prawdopodobnie latryny, usytuowane gdzieś wzdłuż kanału który przecinał cały kompleks klasztorny. Zakrystia pierwotnie podzielona była na dwa pomieszczenia z których zachodnie zapewne było niewielką biblioteką (armarium), a wschodnie, oświetlane pojedynczym oknem, pokojem przeznaczonym do przechowywania szat i naczyń liturgicznych. W sąsiednim kapitularzu bracia gromadzili się każdego ranka siadając na ławach usytuowanych wzdłuż czworobocznych ścian, gdzie obradowano nad sprawami konwentu, sądzono mnichów i słuchano zarządzeń opata. Kapitularz prawdopodobnie powstał jeszcze w XII wieku, a w latach 20-tych XIII stulecia mógł zostać powiększony po stronie wschodniej. W XIV wieku natomiast zmniejszono go o połowę, a jednocześnie podwyższono, być może po zniszczeniach spowodowanych podczas powstania walijskiego z 1294 roku. Prawdopodobnie wschodnia, odcięta część zajmowana była przez grobowce zmarłych opatów. Wejście do kapitularza prowadziło od strony krużganka, przez XIII-wieczny ostrołukowy, bogato profilowany portal, flankowany dwoma wysokimi arkadami z laskowaniem. Było to dość typowe rozwiązanie dla klasztorów cysterskich.
W południowym skrzydle w klasztorach cysterskich najczęściej od wschodu mieściło się kalefaktorium, czyli ogrzewane w zimie pomieszczenie, a od zachodu kuchnia. Refektarz, miejsce spożywania posiłków, znajdował się pomiędzy nimi, najczęściej wystając prostopadle poza kompleks zwartej zabudowy. Skrzydło zachodnie posiadało dwie kondygnacje przeznaczone dla konwersów. Na poziomie przyziemia mieściło się pomieszczenie fraterni (izba do wykonywania prac ręcznych, zwłaszcza w okresie zimowym) oraz refektarz, natomiast na piętrze dormitorium. Na parterze znajdować się również mogły pomieszczenia magazynowe i spiżarnie, a także rozmównica (parlatorium), w której bez łamania zakonnej reguły prowadzono rozmowy ze świeckimi gośćmi i interesantami opactwa. W dalszej odległości od zabudowań klauzury usytuowana była na południowym – wschodzie infirmeria, gdzie przebywali chorzy i starzy bracia. W okresie kasacji w XVI wieku była ona już w stanie ruiny.
Stan obecny
Do czasów współczesny z klasztoru przetrwały jedynie zarysy fundamentów i dolne partie murów kościoła oraz północnej części zabudowy klasztornej z krużgankiem i kapitularzem. Na terenie dawnego refektarza stoi dziś budynek gospodarczy, a na miejscu zachodniej części opactwa utworzono ogrody. Jednym z ciekawszych detali jest zachowany portal zachodni, niegdyś główne wejście do kościoła klasztornego, oraz zdobione kafle podłogowe. Ponad południową częścią, gdzie dawniej mieścił się refektarz, w XVII wieku wzniesiono domostwo. Obszar klasztoru jest udostępniony dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Harrison S., Robinson D.M., Cistercian Cloisters in England and Wales Part I: Essay, „Journal of the British Archaeological Association”, 159 (2006).
Platt C., Robinson D., Strata Florida Abbey, Talley Abbey, Cardiff 1998.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.