Historia
St Davids zostało założone przez Dawida, późniejszego świętego patrona Walii, w drugiej połowie VI wieku, jako niewielki klasztorny konwent (pierwotnie nazywany Mynyw, lub po łacińsku Menevia), słynny z ascetycznego życia przebywających tam mnichów. Do XI stulecia St Davids rozrosło się w bardzo ważne miejsce kultu religijnego i centrum nauki, pomimo wielokrotnego łupienia przez grabieżcze najazdy wikingów. Renoma St Davids była tak duża, iż pod koniec IX wieku król Alfred sprowadził stamtąd mnicha Assera, który miał pomóc w odbudowie kultury na dworze Wessex po zniszczeniach zadanych przez Duńczyków. W drugiej połowie XI wieku St Davids było siedzibą biskupa Suliena, jednego z najwybitniejszych walijskich uczonych sprzed normańskiego najazdu, jego syn natomiast stał się autorem najstarszego zachowanego żywotu św. Dawida.
Najazdy wikińskie wielokrotnie niszczyły St Davids. W ich trakcie zginęło co najmniej dwóch biskupów, między innymi Morgeneu, którego wikingowie zabili w trakcie wyprawy z 999 roku. Żyjący tu pod koniec XI wieku i na początku XII stulecia mnich, opisywał w żywocie św. Caradoga, iż klasztor był wówczas wyludniony, a zrujnowane zabudowania zarośnięte roślinnością. Dopiero wraz z przybyciem Anglo-Normanów St Davids osiągnęło pewną stabilizację polityczną i ochronę. W 1115 roku wyznaczyli oni biskupa w osobie Bernarda, wcześniej kapelana królowej Matyldy i podjęli próbę ochrony St Davids, budując drewniano – ziemny zamek typu motte and bailey, zastąpiony później kamiennym murem obronnym otaczającym cały katedralny kompleks. Bernard okazał się skutecznym reformatorem diecezji, ale także bronił dawnych praw i przywilejów Menevii. Biskupi St Davids byli wówczas nie tylko przywódcami duchowymi, którzy mianowali kapłanów i nadzorowali sprawy kościelne, lecz musieli także rozstrzygać spory i zarządzać rozległymi majątkami. Diecezja przejęła regiony przygraniczne, więc biskup był również lordem marchii (Lord Marcher) odpowiedzialnym za utrzymywanie pokoju i działanie w razie potrzeby w charakterze dowódcy wojskowego. Lordowie marchii byli zaufanymi sojusznikami angielskiego monarchy i w zamian za ich militarną pomoc otrzymywali nadzwyczajne uprawnienia w swoich regionach. Biskup miał między innymi prawo organizować cotygodniowe i coroczne targi w swoich posiadłościach, z których opłaty były głównym źródłem dochodu diecezji.
Nie jest znana data wzniesienia, dokładna lokalizacja oraz wygląd najstarszych zabudowań biskupich. Wiadomo jedynie, iż w 1171 roku biskup David fitz Gerald gościł w nich angielskiego króla Henryka, który ponownie przebywał w St Davids rok później, po powrocie z Irlandii. Miał się wówczas spotkać z kanonikami przy Białej Bramie, co wskazywałoby na funkcjonowanie wówczas obwodu obwarowań. W 1188 roku kiedy Gerald z Walii, walijski mnich, kronikarz, lingwista i pisarz, wraz z Baldwinem, arcybiskupem Canterbury przemierzali kraj szukając wsparcia na trzecią krucjatę, odnotowano, iż byli dobrze ugoszczeni w St Davids przez biskupa Petera de Leia. Budowę zachowanych do dziś części pałacu rozpoczął biskup Thomas Bek w latach 80-tych XIII wieku. Z jego inicjatywy prawdopodobnie wzniesiono skrzydło zachodnie, bramę wraz z murem obronnym oraz wolnostojącą dzwonnicę (później włączoną w bramę Porth y Tŵr). Bek przeorganizował również kapitułę katedralną i w 1287 roku nakazał, by kanonicy otoczyli swe domy murami, nie wiadomo jednak czy oznaczało to obwarowanie osobno każdej posiadłości, czy otoczenie murem całego założenia katedralnego. Jako, iż St Davids było miejscem pielgrzymkowym oraz sanktuarium w którym przechowywano relikwie, mur taki musiał jednak już istnieć o wiele wcześniej.
W pierwszej połowie XIV wieku prace budowlane na o wiele większą skalę przeprowadził biskup Henry de Gower. Z jego inicjatywy rozebrano wiele zrujnowanych zabudowań, z których materiał budowlany przeznaczono na nowe przedsięwzięcia. Zbudowano wówczas budynek wielkiej sali (great hall) w skrzydle południowym oraz całkowicie przebudowano dwa starsze skrzydła. Bliżej nieznane prace trwały również przy zewnętrznym obwodzie murów, który najpewniej został powiększony i wzmocniony. Od czasu śmierci biskupa Gowera w 1347 roku prawdopodobnie nie prowadzono przy pałacu żadnych większych prac budowlanych, poza naprawami biskupa Adama de Houghtona w latach 1362-1389. W obrębie katedralnego kompleksu sfinansował on jedynie powstanie kolegium i kaplicy NMP wraz z krużgankami po północnej stronie katedry.
W XV wieku pomimo wspaniałego pałacu biskupi spędzali coraz mniej czasu w St Davids. Przybywali tu głównie na wspaniałe uczty w okresie Wielkanocy i innych ważniejszych świąt. Wiadomo, iż jeszcze w 1398 roku wielki festyn w pałacu urządził biskup Guy de Mone, zapraszając rzesze kanoników, kleryków, oficjałów i biskupich domowników. Pomimo coraz rzadszych wizyt biskupów pałac był jednak przez cały schyłek średniowiecza utrzymywany w dobrym stanie i obsadzony służbą oraz pracownikami.
W połowie XVI wieku główna biskupa rezydencja znajdowała się już w Abergwili, a trudności finansowe sprawiały, iż biskupów nie było stać na duże zabudowania w oddalonych rejonach diecezji. Przyczyniała się do tego reformacja, oraz postępujący wraz z nią upadek znaczenia St Davids jako centrum pielgrzymkowego. W 1536 roku biskup William Barlow, pierwszy protestancki biskup St Davids rozebrał ołowiane dachy budowli, według tradycji by opłacić wiano swych pięciu córek (w rzeczywistości żadna z nich jeszcze się wówczas nie narodziła). Podobno zarobił na tym tak dużo pieniędzy, że ponad dwunastoletni dochód z biskupstwa byłby potrzebny na pokrycie kosztów naprawy. Niestety z powodu rozbiórki pałac popadł w ruinę, choć jeszcze w połowie XVI wieku biskup Robert Ferrar mieszkał w któryś z zachowanych zabudowań, podobnie jak Richard Davies w 1564 roku i Marmeduke Middleton pod koniec XVI stulecia. W 1616 roku biskup Ryszard Milbourne złożył wniosek o zburzenie niektórych budynków i chociaż prace te nie zostały wykonane, budynki zostały uznane za nie do naprawy i pozostały w charakterze trwałej ruiny.
Architektura
Założenie pałacowe po rozbudowie przeprowadzonej w pierwszej połowie XIV wieku przez biskupa Henryka de Gowera, składało się z trzech głównych skrzydeł: po stronie południowej, wschodniej i zachodniej, które wyznaczały obszerny dziedziniec, zamknięty od północy murem obronnym. Wjazd na jego teren prowadził przez północną, czworoboczną, trójkondygnacyjną wieżę bramną z końca XIII wieku. W nieco dalszej odległości mur otaczał całe założenie pałacowe wraz z ogrodami i sadami, oraz łączył się z zewnętrznym obwodem obronnym ochraniającym St Davids.
Cały kompleks katedralny zajmował obszar 6,5 ha otoczonego przez długi na 1100 metrów i zaopatrzony w krenelaż mur obronny. Pierwotnie w jego obręb prowadziły cztery bramy: Porth y Tŵr (Brama Wieży), Porth Padrig (Brama Patryka), Porth Boning (Brama Boninga) oraz Porth Gwyn (Brama Biała). Porth y Tŵr wzniesiono przy starszej wolnostojącej ośmiobocznej dzwonnicy, która ostatecznie utworzyła dwubasztową bramę z centralnym, dużym przejazdem i mniejszą furtą dla pieszych. Pomieszczenie wzdłuż przejazdu bramnego służyło jako biskupie więzienie z zejściem do ciasnego lochu, natomiast sala i komnata powyżej użytkowane były przez radę miejską i burmistrza. Poza budynkami bramnymi obronę wzmacniała narożna cylindryczna wieża po stronie zachodniej oraz czworoboczna wieża po stronie południowo – zachodniej, zaopatrzona w śluzę nad rzeką Alun. Rzeka ta przepływała przez środek St Davids, dzieląc go na dwie części z katedrą na wschodzie i pałacem biskupim na zachodzie. Wewnątrz głównego obwodu mieściły się również mniejsze, otoczone murami zabudowania np. kolegium NMP ufundowane w 1377 roku, czy kolegium wikarskie, każde ze swą własną kaplicą i zabudową mieszkalną.
Wschodnie dwukondygnacyjne skrzydło pierwotnie powstało pod koniec XIII wieku, jednak biskup Gower dokonał jego gruntownej przebudowy. Oryginalnie składało się ono z prostokątnego w planie budynku z wielką aulą po stronie południowej i komnatą prywatną po stronie północnej. Gower zmienił układ tych pomieszczeń, choć zachowano typowo średniowieczne funkcje poszczególnych kondygnacji: dolnej gospodarczo – magazynowej, a górnej mieszkalno – reprezentacyjnej. Od zewnątrz budynek został zwieńczony arkadami biegnącymi przez całą jego długość oraz ozdobnym krenelażem i narożnymi wieżyczkami. Po stronie południowej dobudowano kuchnię oraz przedsionek z galerią od strony dziedzińca, który był głównym wejściem do budynku i zarazem prowadził do skrzydła południowego. Dostępny po zewnętrznych schodach portal wejściowy do przedsionka otrzymał nietypową formę połowy ośmioboku (zastosowaną jeszcze na ganku zamku Berkeley). Wewnątrz przedsionek zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym i zaopatrzono w portal wejściowy do położonej na górnej kondygnacji auli biskupiej (bishop’s hall). Przedzielała ją po stronie południowej drewniana ścianka działowa, wydzielająca miejsce dla służby, która poprzez galerię za przedsionkiem dostać się tu mogła wraz z daniami z kuchni. Ścianka zasłaniała również schody prowadzące w dół do dolnej kondygnacji, kolejne wiodące do góry na ganek poddasza oraz tylne wyjście do dobudówki po stronie wschodniej. W połowie drogi górnymi schodami w grubości muru umieszczono niewielką alkowę z której można było obserwować aulę, być może była ona wykorzystywana przez biskupią służbę do niezauważonego podpatrywania i podsłuchiwania wydarzeń w auli. Alternatywnym wytłumaczeniem mogła by być rola alkowy jako rodzaju ambony. Główna część biskupiej auli była dobrze oświetlona rzędami wysokich ostrołukowych okien z bocznymi siedziskami w niszach. Górne części okien były szklone, podczas gdy dolne zamykano na drewniane zasuwy. Biskupi zasiadali na podwyższeniu na końcu sali, która to część przykryta była drewnianym baldachimem podtrzymywanym przez pięć rzeźbionych wsporników. Ogrzewanie zapewniał kominek usytuowany w pobliżu podwyższenia, w murze zwróconym ku dziedzińcowi, ściany pokryte były tynkami (nie zachowały się żadne polichromie), a otwartą na wnętrze więźbę dachową wspierały kamienne wsporniki podwieszane wzdłuż dłuższych ścian budynku. Każdy z nich otrzymał formę wyrzeźbionej ludzkiej głowy.
Południową część skrzydła wschodniego zajmowała kuchnia, wzniesiona w ostatniej fazie prac budowlanych biskupa Gowera. Otrzymała ona nieregularny układ z powodu włączenia w jej mury starszej zabudowy. W dolnej, sklepionej kondygnacji umieszczono pomieszczenia magazynowe, natomiast górną podzielono na cztery ćwiartki niskimi kamiennymi arkadami. Były one podtrzymywane przez centralnie usytuowany ośmioboczny filar. Sklepienia w ciekawy sposób zintegrowano z kapturami dwóch bocznych palenisk, poprzez które dym, gorąco i zapachy uciekały do dwóch kominów. Okna kuchenne umieszczono wysoko w ścianach, by światło padało na miejsca pracy, a we wschodnim murze umieszczono niszę, być może rodzaj pieca lub odpływu na nieczystości. Ponadto w ścianach utworzono półki na naczynia oraz we wschodnim murze otwór przez który przekazywano dania służącym obsługującym aulę.
Przeciwną do kuchni część skrzydła wschodniego zajmowała prywatna komnata biskupa (solar), przeznaczona do spotkań hierarchów z najbliższym otoczeniem. Prawie kwadratową w planie przestrzeń ogrzewał kominek w północnej ścianie, a oświetlały dwa okna o tym samym kształcie co w auli, z ościeżami ozdobionymi od wewnątrz delikatnymi kolumienkami i kapitelami. Portal we wschodnim murze prowadził do latryny umieszczonej w grubości muru. W okresie późnego średniowiecza komnatę przekształcono wstawiając nową górną kondygnację rozdzieloną płaskim, drewnianym stropem, przez co część okien od strony dziedzińca została zablokowana. Wejście do niej prowadziło przez tą samą klatkę schodową, która zapewniała wstęp na podwyższenie z baldachimem w auli.
Z prywatną komnatą biskupa i częściowo z aulą sąsiadowało prostopadle skrzydło wystające na południowy – wschód z kompleksu zabudowy. Było ono nieco niższe i nie zostało zwieńczone parapetem z ozdobnymi arkadami. Posiadało za to schodkowy szczyt przy krótszym boku oraz ozdobny krenelaż wieńczący boki dłuższe. W jego górnej kondygnacji prawdopodobnie mieściła się ogrzewana kominkiem biskupia sypialnia z której klatka schodowa wiodła na podwyższenie z baldachimem w auli, a portal w ściance działowej prowadził do umieszczonej na końcu budynku latryny. Zaopatrzono ją w rodzaj cylindrycznego komina, będącego w rzeczywistości wentylacją dołu kloacznego. Po przeciwnej stronie portal prowadził na chodnik w koronie muru obwodowego.
Wszystkie opisane powyżej pomieszczenia reprezentacyjno – mieszkalne mieściły się na górnych kondygnacjach. Wszystkie też poniżej posiadały sklepione przyziemia. Podzielone na wiele pomieszczeń, były skomunikowane z górą za pomocą klatek schodowych oraz bezpośrednio ostrołukowymi portalami z dziedzińcem. W ich wnętrzach chłodna temperatura zapewniała dobre warunki do składowania żywności i napojów.
Po stronie północno – wschodniej w połowie XIV wieku wzniesiono, tuż obok bramy wjazdowej, prostokątny budynek identyfikowany z prywatną kaplicą biskupów. Świadczy o tym jego orientacja na linii wschód – zachód, pełne przeszklenie wszystkich okien oraz brak kominka. Drewniany sufit podtrzymywany był na naprzemiennie dużych i małych wspornikach, rzeźbionych na kształt ludzkich głów. Ołtarz prawdopodobnie ustawiono poniżej dużego okna we wschodniej ścianie, a wejście pierwotnie prowadziło po zewnętrznych schodach od strony dziedzińca.
Wzniesione w latach 1327-1347 skrzydło południowe było najwspanialszym i największym w pałacowym kompleksie, służącym funkcjom ceremonialnym, reprezentacyjnym i rozrywkowym. Składało się z prostokątnego w planie, dwukondygnacyjnego budynku oraz wielkiego przedsionka wejściowego od strony dziedzińca. Około 1350 roku dobudowano do niego jeszcze w południowo – zachodniej części niewielki blok latrynowy. Podobnie jak skrzydło wschodnie, budynek południowy wieńczyły arkady biegnące przez całą jego długość, ozdobny krenelaż oraz trzy narożne wieżyczki. Te ostatnie dostępne były po schodach i być może służyły do trąbienia lub innego ceremonialnego witania gości przez służbę. Przedsionek oraz północna fasada skrzydła południowego były najmisterniej udekorowaną częścią budynku w stylu angielskiego gotyku dekoracyjnego, gdyż jako pierwsze budowle widoczne były po przekroczeniu bramy pałacu. Ich elewacje pokryto czerwoną farbą, zwieńczono arkadami o figuralnych wspornikach na dwóch poziomach, a parapet pokryto szachownicowym wzorem żółtych i purpurowych kamieni. Portal przedsionka otrzymał wykrój w ośli grzbiet z ornamentami winorośli biegnącymi przez profilowane ościeża. Liśćmi ozdobiono również dwa kapitele i środkowe zwieńczenie portalu, ponad którym umieszczono dwie nisze z wimpergami, pierwotnie mieszczącymi posągi.
Przyziemie południowego budynku podzielone było na sześć pomieszczeń o funkcjach gospodarczych. Na piętrze natomiast znajdowała się wielka aula (great hall) oraz duża komnata w części zachodniej. Wielka aula była imponującym pomieszczeniem o długości 27 metrów i szerokości 9 metrów. Całość zwieńczona była otwartą więźbą dachową z wierzchołkiem górującym na ponad 12,5 metra wysokości ponad posadzką. W pobliżu wejścia klatka schodowa w grubości muru prowadziła na galerię w koronie budynku, a kolejne przejścia prowadziły z narożników auli do dolnej kondygnacji. Pomiędzy nimi portal wiódł do galerii prowadzącej do kuchni w skrzydle wschodnim, skąd właśnie służba nosiła dania i napoje. Warto zauważyć, iż wszystkie portale w tylnej części budynku ukryte były za drewnianą, ozdobną ścianką działową. Po jej przeciwnej stronie mieściło się podwyższenie – podium, dla najważniejszych biesiadników, oświetlane wraz z całą aulą przez trzy duże okna od strony dziedzińca i jedno od strony ogrodów. Posiadały one podobną formę do okien ze skrzydła wschodniego, lecz pozbawione były delikatnych wałków przy wewnętrznych ościeżach. Dodatkowo w górnej części ściany zachodniej umieszczono ozdobny okulus z centralnym czwórliściem i zewnętrznym zakrzywieniem, zastosowany by z powodu patrzenia z dołu okulus sprawiał wrażenie idealnie okrągłego. Ściany auli pierwotnie pokryte były tynkiem, być może w średniowieczu zdobionym malowidłami lub gobelinami. Nadawałaby się do tego zwłaszcza długa pusta ściana południowa. Brak kominka w wielkiej auli oznacza, iż pierwotnie funkcjonować tu musiało otwarte, centralne palenisko, którego dym uchodził przez lufcik na środku dachu.
Duża komnata w zachodniej części południowego skrzydła pełniła funkcję prywatnego pomieszczenia i sypialni dla najważniejszych gości oraz być może rolę miejsca chwilowego odosobnienia od publicznych ceremonii w wielkiej auli. Była dobrze oświetlana przez pojedyncze okna w każdej z trzech zewnętrznych ścian i ogrzewana kominkiem. Portal w południowo – zachodnim narożniku prowadził z niej do małej przybudówki z latrynami w której cylindryczna klatka schodowa w grubości muru prowadziła do alkowy podobnej do tej w skrzydle wschodnim.
Z narożnikiem skrzydła południowego sąsiadował budynek Wielkiej Kaplicy, dostępny przez ukośne przejście w murze wielkiej komnaty. Pierwotnie do kaplicy nie było innego wejścia, a ukośne przejście zamykane było drzwiami z zamkiem. Dopiero pod koniec średniowiecza przepruto ostrołukowy portal i dostawiono kruchtę od strony dziedzińca. Ołtarz usytuowano pod dużym, ostrołukowym, trójdzielnym oknem w ścianie wschodniej, flankowanym od zewnątrz przez nisze z posągami umieszczonymi w ościeżach. Wewnątrz po prawej stronie usytuowano gotycką piscinę, zdobioną dwoma sterczynami, ornamentem winorośli i łukiem w ośli grzbiet oraz zaopatrzoną w odpływ dla wody. Kaplica oświetlana była barwnymi kolorami z okiennych witraży oraz polichromiami ściennymi. Dźwięki zapewniały natomiast dwa dzwony zawieszone w czworobocznej narożnej dzwonnicy, poruszane za pomocą lin poprowadzonych przez dwa kwadratowe otwory. Tylną część kaplicy zajmowała zakrystia, a w jej przyziemiu duża, dobrze oświetlona, sklepiona komnata miała dostęp do latryny w tylnej części. Prawdopodobnie służyła ona celom mieszkalnym dla służby.
Najmniejsze skrzydło zachodnie, którego początki sięgały początków XIII wieku, było jednopiętrowym, długim i wąskim budynkiem, pełniącym zapewne funkcje gospodarcze. W jego przyziemie w XIV wieku wstawiono kamienne sklepienie kolebkowe, a na poziomie piętra umieszczono dwa podłużne pomieszczenia. W ścianę która je rozdzielała wstawiono dwa kominki, po jednym dla każdej izby. Po ich bokach znajdowały się kamienne podpórki dla kaganków. Z pomieszczenia bliższego Wielkiej Kaplicy przejście prowadziło do latryny usytuowanej na jej tyłach. Całość wydaje się, iż służyła do pomieszczenia mniej ważnych gości, przypominając duże dormitorium. Dolna kondygnacja zaopatrzona była w studnię i pełniła funkcje gospodarcze.
Jedną z cech charakterystycznych pałacu biskupiego St Davids był zestaw prawie dwustu, wspomnianych już rzeźbionych wsporników. Pośród nich wydzielić można parę grup: z głowami ludzkimi, zwierzętami oraz mitycznymi stworami. Ludzkie głowy umieszczono przede wszystkim w auli biskupiej, gdzie podtrzymywały więźbę dachową i baldachim przy podwyższeniu, prywatnej komnacie biskupa oraz kaplicy, gdzie na zmianę ułożono małe i duże głowy. Pośród nich znajdowało się parę głów kobiecych, a mężczyźni otrzymali różne fryzury i brody, choć bez indywidualnych cech twarzy. Do lat 30-tych XIV wieku podobne głowy zastosowana również w pomieszczeniach skrzydła południowego oraz od zewnątrz pod arkadami i parapetem. Wsporniki zewnętrzne dla odmiany składały się głownie z przedstawień różnych zwierząt (lwy, małpy, pawian, psy, koty, sowa), przy czym na skrzydle wschodnim wyrzeźbiono hybrydy, potwory i różne bestie. Być może chciano osiągnąć efekt stopniowego przejścia, kiedy to gość po wejściu na dziedziniec widział maszkarony, a w miarę posuwania się w głąb pałacu i do biskupich wnętrz oglądał coraz spokojniejsze oblicza.
Stan obecny
Pałac biskupi w St Davids jest jednym z najcenniejszych zabytków średniowiecznej, nie obronnej, świeckiej architektury, nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale i całej Europie. Do dnia dzisiejszego zachował się praktycznie w całości, lecz w formie niezadaszonej trwałej ruiny. Pozostaje pod ochroną rządowej agendy Cadw, która udostępnia go zwiedzającym od 1 marca do 30 czerwca, codziennie w godzinach 9.30-17.00, od 1 lipca do 31 sierpnia codziennie w godzinach 10:00-18:00, od 1 września do 31 października codziennie w godzinach 9.30-17.00 oraz od 1 listopada do 28 lutego od poniedziałku do soboty w godzinach 10.00-16:00 i w niedzielę w godzinach 11:00-16:00. Ponadto w obrębie kompleksu znajduje się gotycka katedra, przetrwały również fragmenty obwodowego muru obronnego, szczególnie po stronie północno – zachodniej, wschodniej i południowej. Jego najciekawszym elementem jest w pełni zachowana brama Porth y Tŵr.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Evans W., Turner R., St Davids Bishop’s Palace, Cardiff 2005.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.