Slebech – komandoria joannicka z kościołem św Jana

Historia

   Komandoria joannicka w Slebech, jedyna na terenie Walii, założona została między 1148 a 1176 rokiem. Miejscowe dobra nadał zakonowi Flamand o imieniu Wizo, lord Wiston oraz jego synowie Walter i Richard. Fundacja okazała się udana, przyciągnęła bowiem uwagę możnych rodów, między innymi Marshallów, earlów Pembroke. Donacje na komandorię i jej kościół były bowiem traktowane jako zamiennik brania udziału w ruchu krucjatowym, bez konieczności udawania się na daleką i niebezpieczną wyprawę. Z czasem miejscowy konwent stał się jednym z najbogatszych na terenie Walii, będąc w 1535 roku trzecim w kolejności z największymi dochodami (po opactwie Tintern i Valle Crucis), a zarazem jednym z najlepiej prosperujących domów zakonu joannitów na wyspach brytyjskich. Wielkie obszary ziem i majątków potwierdzane były przez kolejnych biskupów St Davids, między innymi biskupa Divida w drugiej połowie XII wieku, czy biskupa Anselma w 1230 roku. Dzięki zamożności komandoria w Slebech stała się sławna ze swej dobroczynności, szczególnie dla pielgrzymów podróżujących do St Davids. Pomimo tego (a może właśnie z tego powodu) w 1538 roku konwent został rozwiązany, a jego ziemie przejęte przez rodzinę Barlow. Okres reformacji przetrwał jedynie kościół klasztorny, który aż do XVIII wieku funkcjonował jako świątynia parafialna. Około 1840 roku podupadłą budowlę w dużej części rozebrali ówcześni właściciele ziemscy.

Architektura

   Kościół klasztorny u schyłku średniowiecza osiągnął formę budowli na planie zbliżonym do krzyża łacińskiego, składającym się z  pojedynczej, prostokątnej nawy, czworobocznego prezbiterium o znacznej długości oraz utworzonej na początku XVI wieku północnej kaplicy. Jeśli jeszcze w średniowieczu dobudowana została zbliżona rozmiarami kaplica południowa, to obie utworzyły formę krótkiego transeptu. Dodatkowo nietypowo u północnej ściany nawy usytuowana została czworoboczna, trójpiętrowa wieża, której przyziemie pełniło rolę kruchty wejściowej do kościoła.
   Prezbiterium kościoła nietypowo osiągnęło większe rozmiary od zapewne starszej, romańskiej jeszcze nawy. W jego południowej ścianie utworzono płytki ale szeroki ryzalit, przeznaczony na grobowiec możnego rycerza, który zwieńczono gotyckim baldachimem. Z nawą prezbiterium połączono ostrołuczną i profilowaną arkadą. Nieco większa arkada ze spłaszczonym ostrołukiem archiwolty i przyściennymi filarami połączyła północne ramię transeptu z przecięciem naw. Wieżę na nawę otwarto wąskim przejściem, zaś komunikację pomiędzy jej piętrami zapewniała spiralna klatka schodowa w grubości muru narożnika południowo – wschodniego.
   Oświetlenie kościoła zapewniał zespół otworów okiennych o różnorodnych formach. Najstarsze zapewne miały późnoromański charakter, niewielkie rozmiary ze szczelinowymi prześwitami i rozglifienia skierowane do wnętrza. W okresie pełnego średniowiecza utworzono większe okna ostrołuczne, z których najbardziej okazałe, pierwotnie zapewne wypełnione maswerkiem, osadzono na osi we wschodniej ścianie prezbiterium. Dwa późnogotyckie okna północnego ramienia transeptu uzyskały formy trójdzielne, z maswerkami operującymi motywami trójliści. Osadzono je od wewnątrz w odcinkowo zamkniętych wnękach.
   Zabudowania mieszkalne oraz gospodarcze komandorii prawdopodobnie znajdowały się po północnej i wschodniej stronie kościoła. Ich forma pozostaje nieznana, przypuszczać jedynie można, iż pośród nich znajdować się musiał dość duży dom dla gości, podróżnych i pielgrzymów, o których wspominały liczne pisemne przekazy źródłowe. Dodatkowo na terenie komandorii musiały znajdować się zabudowania z dormitorium zakonników oraz ich refektarz wraz z pobliską kuchnią.

Stan obecny

   Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie ruiny dawnego kościoła klasztornego z niezadaszoną nawą i prezbiterium oraz przetrwałą w całości wieżą. Widoczna jest XIV-wieczna arkada tęczy i XV/XVI-wieczna arkada prowadząca do północnego ramienia transeptu, natomiast arkada przy południowym ramieniu transeptu jest wynikiem nowożytnych przekształceń. Nie ma pewności kiedy powstało samo południowe ramię transeptu, czy wzniesiono je wraz z północnym ramieniem, a następnie przekształcono w XVII wieku, czy też utworzone zostało dopiero w okresie nowożytnym. Duże wschodnie okno utraciło maswerki, zaś okna boczne w górnych częściach naprawiano później cegłą. Na miejscu średniowiecznych zabudowań komandorii mieści się dziś XVIII-wieczna rezydencja, w której murach być może znajdują się relikty pierwotnych zabudowań.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Davis P.R., Lloyd-Fern S., Lost churches of Wales & the Marches, Wolfeboro Falls 1991.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.