Historia
Pierwszy kościół w osadzie Rudbaxton zbudowany został pod koniec XI lub na początku XII wieku, gdyż około 1112 roku Wizo lub Gwizo Fleming, lord Wiston, przekazał go katedrze w Worcester. Na skutek tegoż nadania wybuchł spór z opactwem św. Piotra w Gloucester, również roszczącym sobie prawa do Rudbaxton i kilku innych kościołów z terenu Walii. Konflikt trwał do 1152 roku, do czasu uznania praw biskupa i kanoników z Worcester, lecz wcześniej, około 1145 roku, lord Wiston przekazał „ecclesia de Rudepagotonia” komandorii joannitów w Slebech. Donację tą potwierdził niejaki Alexander Rudepac, prawdopodobnie dzierżący niewielki zamek w pobliżu kościoła.
Murowana nawa nowego, późnoromańskiego lub wczesnogotyckiego kościoła zbudowana została w Rudbaxton prawdopodobnie w późnych latach XIII wieku. Zapewne do nowej budowli odnosił się już zapis z rejestru Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku, w którym odnotowano roczny dochód „ecclesia de Rudepac” w wysokości 10 funtów, 13 szylingów i 4 pensów, z czego dziesiąta część, czyli 1 funt, 1 szyling oraz 4 pensy, przekazany miał zostać angielskiemu królowi w ramach papieskiego wsparcia dla krucjaty. W 1345 roku po raz pierwszy zapisano imię miejscowego plebana, niejakiego Johna de Chalkeford zwanego Tame. Jego następcami byli John de Irford, David Martin, Robert Watts, William Godefrey, John Blakeman oraz do 1408 roku Adam Ruceton. Któryś z nich musiał pełnić urząd, gdy pod koniec XIV wieku i na początku XV stulecia kościół powiększono o prezbiterium i kruchtę. Następnie na przełomie XV i XVI wieku dobudowana została nawa południowa i wieża.
Joannici ze Slebech czerpali dochód z kościoła do czasu kasaty komandorii w 1538 roku, kiedy to prawo patronatu przeszło na angielskiego króla. Zapewne w późniejszym okresie nadawał on je prywatnym osobom, choć w 1810 roku parafia była ponownie w rękach Korony. Niedługo później odnotowane zostały w przekazach pisanych pierwsze poważne naprawy kościoła. W 1845 roku do nawy wstawiono emporę, a w przyziemiu wieży założono zakrystię. Kolejne prace remontowo – budowlane prowadzono w 1892 roku. Wymieniono wówczas arkadę tęczy oraz część obramień okiennych, usunięto emporę i zakrystię, a także wymieniono posadzki, więźbę dachową oraz wyposażenie.
Architektura
Kościół początkowo składał się wyłącznie z nawy na rzucie wydłużonego prostokąta, prezentował więc najprostszą możliwą formę, jaką zapewne w XIII wieku miała większość wiejskich kościołów w regionie. Dopiero pod koniec XIV wieku po stronie wschodniej dobudowano prezbiterium, mające tą samą szerokość i połowę mniejszą długość. Jako, że na wschodzie zamknięto je ścianą prostą, kościół nadal miał w planie kształt mocno wydłużonego prostokąta, z bryłą urozmaiconą jedynie przez kruchtę dostawioną przed południowym wejściem do nawy. Zarówno nawę jak i prezbiterium wzniesiono z eratycznego, łączonego zaprawą wapienia, ale w starszej nawie użyto większych i bardziej zaokrąglonych kamieni niż w prezbiterium.
Późnogotycka przebudowa z przełomu XV i XVI wieku powiększyła kościół o nawę południową i kaplicę, które dostawiono do południowej elewacji nawy głównej i prezbiterium. Wschodnia ściana kaplicy utworzyła równą elewację ze wschodnim murem prezbiterium, natomiast zachodnią ścianę nawy bocznej dostawiono do kruchty. Obie nowe części zespolono w planie w podłużny prostokąt i przykryto wspólnym dachem dwuspadowym, podobnie jak przykryta była nawa główna wraz z prezbiterium. Ponadto wybudowana została czworoboczna wieża, umieszczona na osi zachodniej fasady nawy głównej. Zwieńczono ją wysokim przedpiersiem osadzonym na wystających z lica muru wspornikach, a północno – wschodni narożnik wysunięto ryzalitowo, by pomieścić wewnątrz spiralną klatkę schodową. Podstawy wieży nie wzmocniono pochyłym cokołem.
Pierwotne otwory okienne nawy zapewne były bardzo wąskie i rozglifione do wnętrza. Mogły mieć jeszcze zaokrąglone zamknięcia, tak jak XIII-wieczny portal wejściowy, umieszczony w zachodniej części ściany południowej. Dobudowane w XIV wieku prezbiterium przypuszczalnie wyposażono już w większe okna ostrołuczne. W XV wieku i na początku XVI wieku w mury kościoła wprowadzono duże czworoboczne okna wypełnione maswerkami o wysokiej jakości wykonania. Przeważnie były to czworoboczne okna trójdzielne z trójlistnymi lub pięciolistnymi maswerkami wpisanymi w ostrołuki na zakończeniu długich lasek. Nad nimi umieszczano proste gzymsy okapowe z zagięciami w narożnikach okien. Funkcjonowały także mniejsze ostrołuczne okna jednodzielne (np. w wieży, północnej ścianie prezbiterium), z trójlistnymi wypełnieniami archiwolt.
Wewnątrz kościoła nawę główną połączyła z prezbiterium ostrołuczna arkada tęczy. Nawę południową otwarto na nawę główną dwoma arkadami, a dwie kolejne arkady połączyły wschodnią kaplicę z prezbiterium. Arkady późnogotyckie wyposażono w półkoliste, czy też odcinkowe nieprofilowane łuki. Zarówno w nawie, jak i w prezbiterium, oparto je pojedynczych cylindrycznych w przekroju filarach z prosto profilowanymi abakusami i czworobocznymi cokołami oraz na sfazowanych gzymsach impostowych przy ścianach. Spośród wszystkich części kościoła podsklepiona została jedynie kruchta i przyziemie wieży, przy czym odcinkowa kolebka tej ostatniej przepruta została otworem na liny do obsługi dzwonów.
Stan obecny
Kościół pomimo wiktoriańskich remontów zachował się w tak dobrym stanie, że posiada obecnie pierwszy, najwyższy stopień na liście klasyfikującej zachowane walijskie zabytki architektury. Nie licząc części okien w wieży i południowej nawie oraz kaplicy, większość ościeży okiennych została wymieniona w XVII i XIX wieku, choć część z nich (północna ściana nawy, wschodnie okno prezbiterium) wyposażona została w dokładne kopie oryginalnych ościeży z XV/XVI wieku. Późnośredniowieczne zamurowane okno, znajduje się także w północnej ścianie prezbiterium i we wschodniej ścianie kaplicy. Zamurowane okno południowe kaplicy jest już nowożytne, XVII-wieczne. W ścianie południowej nawy przetrwał XIII-wieczny portal wejściowy, umieszczony w zachowanej późnogotyckiej kruchcie z wejściem z XV/XVI wieku. Oryginalne jest również, sklepienie kruchty, sklepienie przyziemia wieży oraz przedpiersie wieży. Spośród wyposażenia kościoła najstarszym zachowanym elementem jest XII-wieczna chrzcielnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 3/1913.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Murphy K., The Castle and Borough of Wiston, Pembrokeshire, „Archaeologia Cambrensis”, 144/1997.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.