Historia
W XI wieku obszar wokół osady Raglan otrzymał anglo-normański możny William FitzOsbern, earl Hereford. Być może wzniósł on jakąś niewielką, drewniano – ziemną budowlę typu motte, jako że lokalizacja Raglan w pobliżu starego traktu z Chepstow do Abergavenny, przy skrzyżowaniu z drogą z Gloucester do Usk i Caerleon, miała strategiczne znaczenie. Od 1172 roku do końca XIV wieku pobliskie ziemie należały do rodziny Bloet, która wybudowała w Raglan dwór, składający się z zabudowań mieszkalnych i gospodarczych oraz kaplicy, zgrupowanych wokół co najmniej jednego dziedzińca. W drugiej połowie XIV wieku, wraz ze śmiercią sir Johna Bloeta, dwór przeszedł na własność jego córki Elizabeth, która wyszła wpierw za mąż za sir Jamesa Berkeleya, a po jego śmierci ponownie w 1406 roku zawarła ślub z Williamem ap Thomasem, młodszym synem pomniejszego walijskiego rodu, który awansował w pierwszej połowie XV wieku w politycznej hierarchii. W 1421 roku był stewardem w Abergavenny, pięć lat później został pasowany na rycerza przez Henryka VI, a w latach 1442-1443 został głównym stewardem dóbr księcia Yorku w Walii. W 1432 roku William wykupił dwór w Raglan z rąk rodu Berkeleyów i rozpoczął prace budowlane nad nowym zamkiem. Zmarł w 1445 roku, podobno opłakiwany na pogrzebie przez aż trzy tysiące żałobników.
Syn Williama ap Thomasa zrezygnował z walijskiej wersji swojego imienia, nazywając siebie Williamem Herbertem, na pamiątkę fikcyjnego, nieślubnego syna króla Henryka I. Jego znaczenie urosło w trakcie wojny Dwóch Róż, podczas której był zwolennikiem Yorków, a także w czasie wojny stuletniej we Francji, gdzie w 1450 roku dostał się do niewoli po bitwie pod Formigny. Po opłaceniu okupu i uwolnieniu, Herbert dwa lata później został pasowany na rycerza. Następnie skupił się na konsolidacji majątku i rozwijaniu powiązań handlowych z Francją. Fortunę przyniósł mu handel winem, sprowadzanym z Gaskonii do portu w Bristol, a sławę bitwa pod Mortimer’s Cross w 1461 roku, w której odegrał wiodącą rolę w pokonaniu sił Lancasterów. Po wstąpieniu na tron Edwarda IV stał się jego zaufanym szambelanem dla południowej części Walii i od 1465 roku lordem Raglan. Był także pierwszym Walijczykiem, który otrzymał tytuł earla, w nagrodę za zdobycie zamku Harlech, ostatniej twierdzy Lancasterów w Anglii i Walii. W latach 60-tych XV wieku William wykorzystał rosnące bogactwo, aby przebudować Raglan na znacznie większą skalę i w architekturze symbolicznie ukazać swoje bogactwo, wpływy i wielkość rodu.
William Herbert został stracony w 1469 roku, po przegranej przez Yorków bitwie pod Edgecote Moor. Prace budowlane nad Raglan zostały wówczas wstrzymane, a syn Williama, zwany tak samo jak ojciec Williamem Herbertem, w późnych latach 70-tych XV stulecia z powodu kłopotów finansowych przeprowadził jedynie pomniejsze przekształcenia i naprawy. W 1491 roku, po śmierci Williama II, zamek przeszedł w ręce Elizabeth Somerset, córki Williama Herberta, która rok później poślubiła sir Charlesa Somerseta, przekazując Raglan nowej linii rodu. Ich syn Henryk, drugi earl Worcester, a także wnuk William, kontynuowali rozbudowę zamku w XVI wieku, przekształcając go ostatecznie w renesansową rezydencję. Prace te prowadzono między innymi sprowadzając w 1546 roku ołów z poddanego kasacie średniowiecznego opactwa Tintern. Kolejne nowożytne przekształcenia, związane głównie z tarasami i ogrodami wokół zamku, wprowadzono na początku XVII wieku, w czasach Edwarda, czwartego earla Worcester.
W latach czterdziestych XVII wieku, w trakcie angielskiej wojny domowej, zamek był własnością Henryka, piątego earla Worcester, który był zagorzałym rojalistą. Pomimo klęski armii królewskiej w bitwie pod Naseby w 1645 roku, pozostał lojalny królowi i umieścił w Reglan na własny koszt garnizon, złożony aż z 800 żołnierzy. Dodatkowo zamek wzmocniono ziemnymi bastionami, wycięto drzewa znajdujące się przed bramami zamku, a sąsiadujące budynki zostały zniszczone, aby uniknąć ich użycia przez przeciwników. Armia parlamentu przybyła w czerwcu 1646 roku. Jako że Henryk odmówił poddania się, zamek został otoczony i rozpoczęto oblężenie. Garnizon zamku utrzymał się do 16 sierpnia 1646 roku, kiedy to Reglan zostało poddane. Zwycięzcy postanowili zniszczyć zamek, by uniemożliwić jego ponowne wykorzystanie militarne.
Architektura
Pod budowę zamku Raglan wybrano obszar pozbawiony mocnej naturalnej ochrony ukształtowania terenu. Usytuowany został na niezbyt wysokim wywyższeniu, za wyjątkiem fragmentu północnego ze zboczami opadającymi z każdej strony, lecz bez stromych stoków na którymkolwiek odcinku. Takie łagodne, pagórkowate uformowanie terenu było wystarczające dla wczesnych zamków typu motte, dla których sypano ziemne kopce, ale w późnym okresie średniowiecza sprawiało, że rozległe założenie zamkowe musiało opierać zewnętrzną linię obronny na szerokich nawodnionych fosach, zamiast na przewadze wysokości. Z drugiej strony w chwili budowy zamku w XV wieku kwestie obronności były już drugorzędne, podporządkowane wymaganiom rezydencjonalnym. Zaopatrzenie w wodę ułatwiać mogła rzeka przepływająca po zachodniej stronie zamku.
Zamek w najstarszych partiach z XV wieku zbudowany został z jasnego, żółtawo – szarego ciosanego piaskowca z Redbrook, wydobywanego niedaleko w dolinie rzeki Wye. Kwadry tworzyły lico murów, rdzeń natomiast wypełniany był kamieniem nie obrobionym. W XVI wieku używano czerwonego piaskowca (ang. Old Red Sandstone) oraz wapienia z Bath, nieopracowanego, układanego mniej lub bardziej równymi warstwami, a także ciosanego, wykorzystywanego do wykończeń i detali architektonicznych. Ponadto w niektórych fragmentach zamku do uzupełniania murów wykorzystywana była cegła, używana już w drugiej połowie XV wieku, jako jeden z najwcześniejszych przykładów zastosowania tego materiału budowlanego na terenie Walii.
Najstarszym i głównym elementem XV-wiecznego zamku był późnośredniowieczny donżon, wielka wieża wzniesiona na planie sześcioboku o średnicy 17 metrów i murach grubych w przyziemiu aż na 3,2 metry, dominująca symbolicznie i fizycznie nad resztą zabudowań. Zbudowano ją dość nietypowo poza obwodem murów obronnych i otoczono nawodnioną fosą, przy czym dostęp do niej możliwy był jedynie poprzez pozostałą część zamku. Stanowiła samodzielne dzieło obronne, zdolne dzięki zaopatrzeniu w kuchnię i latryny do wytrzymania długotrwałego oblężenia, a także służyła jako rezydencja mieszkalna w czasie pokoju. Miała pięć kondygnacji rozdzielonych drewnianymi stropami z pojedynczą sześcioboczną salą na każdym piętrze. Zwieńczona była krenelażem na machikułach oraz mniejszą wieżyczką obserwacyjną z własnym blankowanym przedpiersiem. Wszystkie te cechy, a także wysoki poziomem rzeźbionych w kamieniu dekoracji sprawiały, że donżon z Raglan miał niewiele cech wspólnych z innymi zamkami walijskimi. Fakt, że zarówno William ap Thomas, jak i jego syn walczyli we Francji, mógłby być wskazówką, co do źródła inspiracji projektu zamku.
Wejście do donżonu prowadziło przez drewniany most wsparty na dwóch kamiennych filarach, który tuż przed wieżą posiadał dwie umieszczone obok siebie części zwodzone: mniejszą kładkę dźwiganą przez jedno ramię, służącą do codziennego użytkowania dla pieszych oraz większy most podnoszony przez dwa ramiona, używany w trakcie ważniejszych wydarzeń oraz dla konnych. W latach 60-tych XV wieku drewniany most zastąpiono kamiennym, natomiast w miejsce mostów zwodzonych wzniesiono kamienną przybudówkę. Dostępne z niej, umieszczone w grubości muru wieży schody prowadziły do ulokowanej w przyziemiu kuchni, a także do strzelnic i prywatnych komnat powyżej. Wieża od około 1460 roku otoczona była niskim murem parchamowym, zaopatrzonym w sześć narożnych baszt o niewielkich rozmiarach i obłych kształtach, otwartych od strony wewnętrznej i przeprutych krzyżowymi otworami strzeleckimi z kolistymi zakończeniami ramion. Jedna z nich posiadała latrynę, druga furtę otwierającą się na fosę, która otaczała wieżę.
Najniższa kondygnacja donżonu zaopatrzona była zarówno w kominek osadzony w ścianie wschodniej, jak i w studnię w murze południowym, prawdopodobnie więc była wykorzystywana jako kuchnia, pomimo doświetlania jej jedynie przez krzyżowe otwory strzeleckie z kolistymi zakończeniami ramion. Ciemne pomieszczenie doświetlały ponadto koliste otwory strzeleckie przeznaczone do ręcznej broni palnej. Studnia znajdowała się w jednej z wnęk strzelnicy, przy czym mechanizm do czerpania wody prawdopodobnie sprawiał, iż stawała się ona bezużyteczna z militarnego punktu widzenia. Mały portal prowadził z kuchni do latryny, osadzonej w grubości ściany zachodniej. W nieco późniejszym okresie w kuchni wydzielono ścianą jeszcze mniejszą izbę, być może służącą do składowania cenniejszych zastaw i sztućców. Pomieszczenie nad kuchnią było komnatą mieszkalną wyposażoną w kominek i jednodzielne okna, a także krzyżowy otwór strzelecki. Komfort komnat wzrastał wraz z posuwaniem się w górę spiralną klatką schodową. Każde wyższe pomieszczenie miało trochę większe okna, niektóre już dwudzielne i zaopatrywane w boczne siedziska oraz bardziej ozdobne kominki. We wszystkich znajdowały się również latryny.
Od drugiej połowy XV wieku główny wjazd do zamku prowadził ponad fosą, poprzez most zwodzony, przez Wielką Bramę (ang. Great Gate) po wschodniej stronie założenia. Składała się ona z bliźniaczych, pięciobocznych baszt, flankujących przejazd pomiędzy nimi. Zarówno część środkowa zespołu bramnego, jak i same baszty bramne, zwieńczone były machikułami i krenelażem, a także gargulcami o ludzkich i zwierzęcych formach, które oprócz funkcji dekoracyjnej odprowadzały nadmiar wody deszczowej. Obronę zapewniały liczne okrągłe otwory strzeleckie na poziomie przyziemia, choć wiele z nich przepruto wewnątrz latryn i kominków, miały więc znaczenie bardziej symboliczne. Realną obronność zespołu bramnego obniżały również duże okna, przeprute licznie w zewnętrznych elewacjach baszt. Były to otwory jednodzielne, wypełniane trójlistnymi i pięciolistnymi maswerkami wpisywanymi w ośle grzbiety, blokowane żelaznymi kratami.
Most wschodniej bramy po podniesieniu chował się w czworobocznej wnęce, a jego tylna część opuszczana była do dołu w przejeździe bramnym. Przejazd był pierwotnie sklepiony i dodatkowo chroniony trojgiem dwuskrzydłowych wrót i dwoma bronami. Po bokach w basztach znajdowały się pomieszczenia dla straży, z których dwa boczne otwory skierowane były na przejazd pomiędzy bronami. Portale w tylnej części przejazdu bramnego prowadziły do bocznych dużych komnat z oknami zwróconymi w stronę wewnętrznego dziedzińca. Komunikację pomiędzy nimi i piętrem zapewniała kręcona klatka schodowa umieszczona w grubości muru. Górne dwie kondygnacje bramy zajmowały komnaty zarządcy zamku (ang. constable), skomunikowane z latryną w narożniku przy baszcie południowo – zachodniej, wyposażoną w ujście znajdujące się tuż nad poziomem wody w fosie. Nad samym przejazdem funkcjonowało pomieszczenie z mechanizmem do obsługiwania bron, działającym za pomocą systemu kołowrotów i lin lub łańcuchów. Elewację zespołu bramnego od strony dziedzińca przepruto w XVI wieku nowymi oknami o wysokiej jakości zdobieniach.
Za Wielką Bramą rozciągał się obszerny, trapezowaty w planie Kamienny Dziedziniec (ang. Pitched Stone Court) otoczony kuchniami, warzelniami, spiżarniami i innymi pomieszczeniami gospodarczymi, oraz budynkiem reprezentacyjnej wielkiej auli (ang. great hall) po stronie zachodniej, który rozdzielał zamek na dwie części, zarówno fizycznie jak i w formie rangi. Przeciwległą część północno – wschodnią i wschodnią zajmowało skrzydło, które w XV wieku w południowej części mieściło latrynę. Ponadto prawdopodobnie znajdowały się tam piekarnia, browar, być może stajnie. Pierwotnie skrzydło północno – wschodnie usytuowane było głębiej dziedzińca, tak iż narożne wieże wysunięte były poza jego zewnętrzny mur, umożliwiając prowadzenie ostrzału bocznego. Wschodni narożnik dziedzińca chroniony był przez masywną sześcioboczną Wieżę Garderobianą (ang. Closet Tower), a narożnik północny przez nawet jeszcze większą Wieżę Kuchenną (ang. Kitchen Tower), w planie także sześcioboczną. W północno – zachodniej części dziedzińca znajdowała się studnia.
Skrzydło z wielką salą (aulą) pierwotnie było dwukondygnacyjne oraz stosunkowo krótkie, gdyż nie wystawało od północy poza obręb zabudowy i murów obwodowych zamku. W jego długości znajdowało się również przejście na drugi dziedziniec po stronie południowo – zachodniej. Przejście i pomieszczenia gospodarcze oddzielała zapewne od części reprezentacyjnej drewniana lub szachulcowa przegroda, po przeciwnej stronie której znajdowało się podwyższenie dla najważniejszego stołu pana zamku. Aula przed wczesnonowożytną przebudową miała 13 metrów wysokości, wymiary w planie 8,7 x 20,4 metrów i otwartą więźbę dachową wykonaną z irlandzkiego dębu. Od XVI wieku wyposażona była w rzeźbione drewniane panele oraz galerię dla minstreli, przy czym jej wystrój wciąż utrzymywano w stylistyce późnego gotyku. Prawdopodobnie wykorzystywana była bardziej do najważniejszych ceremonii i przyjęć, niż do codziennego spożywania posiłków.
Zbudowana w drugiej połowie XV wieku Wieża Kuchenna poza funkcją obronną, mieściła pokoje dla służby na piętrze, kuchnię i pomieszczenie do przyrządzania posiłków na parterze oraz sklepioną, chłodną spiżarnię w piwnicy. Wejście do kuchni poprzedzone było trójkątnym przedsionkiem, pierwotnie oświetlanym przez dwa wąskie okna. Sama kuchnia wewnątrz mieściła dwa duże kominki, każdy z przyległym piecem oraz odpływem na nieczystości. Posiadała kamienne sklepienie, ponad którym górna kondygnacja dzieliła się na dwa pomieszczenia. Spośród nich to położone bliżej zewnętrznej części wieży zaopatrzono w ozdobny kominek umieszczony pomiędzy parą okien z siedziskami we wnękach. Komnata ta zapewne służyła ważniejszej osobie, być może zarządcy kuchni. Druga, bliższa dziedzińcowi komnata także mieściła kominek, a oświetlana była jednym oknem trójdzielnym i jednym jednodzielnym. W jednym z narożników wąska klatka schodowa wiodła w grubości muru na górny ganek obronny, zaopatrzony w przedpiersie z krenelażem i machikułami.
Wieża Garderobiana opięta została u podstawy wydatnym cokołem o pochyłych elewacjach. Dostępna była z poziomu dziedzińca poprzez dwa portale w grubości jej zachodniego muru. Lewy wiódł do wielobocznego i nieregularnego pomieszczenia w przyziemiu, prawy natomiast po schodach do piwnicy, która być może służyła jako więzienie. Jedynym oświetleniem i wentylacją piwnicy był długi i wąski szyb opadający ze smukłego okna. Wyższa komnata na parterze ogrzewana była kominkiem i zaopatrzona w latrynę oraz okrągłe otwory strzeleckie poniżej jednodzielnych okien z trójlistnymi i pięciolistnymi maswerkami. Górne kondygnacje wieży dostępne były jedynie z komnaty na tyłach Wielkiej Bramy oraz z ganku obronnego pomiędzy wieżą a bramą. Co charakterystyczne, każda z kondygnacji wieży była niezależna od innych, z osobnymi wejściami i bez połączenia pionowego. Podobnie jak u Wielkiej Bramy, zwieńczeniem Wieży Garderobianej były machikuły osadzone na uskokowych wspornikach, z których w narożach wystawały gargulce.
Korytarzem umieszczonym w budynku wielkiej sali (auli) oraz poprzez przedsionek można było się przedostać na dziedziniec po zachodniej stronie zamku (ang. Fountain Court). Otaczała go późnośredniowieczna zabudowa wzniesiona w drugiej połowie XV wieku, służąca głównie celom mieszkalnym. Główne wejście do pomieszczeń wiodło przez klatkę schodową w zachodnim narożniku, znajdującą się na tyłach jednej z wież. Skrzydło mieszkalne było dwukondygnacyjne i przylegało do wewnętrznych ścian murów obronnych od strony zachodniej, południowej i północnej. Każda z jego komnat zaopatrzona była w kominek, duże okno z bocznymi, kamiennymi ławami i dostęp do latryn znajdujących się w wieżach. Okna wychodzące na stronę zewnętrzną były jednodzielne, natomiast te od strony dziedzińca większe (dwudzielne i wielodzielne), bardziej wyszukane i ozdobne. Układ pomieszczeń w przyziemiu był zbliżony do tego na piętrze, lecz izby usytuowane bliżej przedsionka wejściowego z klatką schodową zapewne zajmowane były przez służbę, a dalsze komnaty przez rodzinę pana zamku i ważniejsze osoby. Po stronie południowej dziedzińca wieżyczka z klatką schodową zapewniała komunikację między kondygnacjami frontowej części skrzydła. Sąsiadował z nią również otwarty ganek na tyłach budynku bramnego, łączący się ze skrzydłem południowym. W południowo – wschodnim narożniku zabudowania posiadały dwie kondygnacje ponad sklepioną piwnicą. W przyziemiu zapewne funkcjonowała jedna duża komnata, a na piętrze dwie nieco mniejsze. Na wschód od nich jako łącznik pomiędzy dwoma dziedzińcami usytuowane były kolejne pomieszczenia, z oknami skierowanymi zarówno na dziedziniec, jak i na fosę oraz donżon. Były to pomieszczenia bardziej prywatne niż sąsiednia aula, w której urządzano większe uroczystości, uczty i przyjęcia. Wschodnią część dziedzińca zajmowała kaplica, dostępna prawdopodobnie przez przedsionek stanowiący przedłużenie korytarza między dziedzińcami. Jej wnętrze wieńczyło kamienne sklepienie osadzone na wspornikach, mistrzowsko wyrzeźbionych w formie ludzkich głów. Posadzkę stanowiły ozdobne płytki w brązowo – żółtej kolorystyce.
Skromną obronę Dziedzińca Fontanny zapewniały trzy wieże wystające poza obwód murów, dwie po stronie zachodniej i jedna po stronie południowej, tuż obok bramy. Ich rola bardziej ograniczała się do pomieszczenia latryn, niż do realnego podniesienia poziomu obronności zamku. Wjazd znajdował się w czworobocznym budynku bramnym po stronie południowej, który pochodził jeszcze z pierwszej połowy XV wieku i był pierwotnie głównym wjazdem do zamku. Jego krótki przejazd bramny zamykano na dwoje dwuskrzydłowych wrót, bronę i most zwodzony, a zwieńczono go wytwornym sklepieniem wachlarzowym (być może podobnym do zastosowanego w katedrze w Gloucester). W narożniku przyziemia znajdowała się jeszcze klatka schodowa oraz kominek, zapewne pierwotnie odgrodzone od przejazdu bramnego ścianką działową. Odwiedzający zamek musiał okrążać Wielką Wieżę i fosę, zanim mógł przejechać południową bramą, przez dziedziniec i następnie wjechać do donżonu. Po wzniesieniu w drugiej połowie XV wieku Wielkiej Bramy, południowy budynek bramny stał się pomocniczym, bardziej prywatnym wejściem, albo nawet został zablokowany.
Stan obecny
Zamek Raglan jest dziś jednym z najważniejszych na terenie Walii przykładów budownictwa późnośredniowiecznego. Został częściowo przekształcony w renesansową rezydencję, zachowaną do czasów współczesnych w formie trwałej ruiny. Na przestrzeni wieków największe straty poniosło skrzydło północno – wschodnie z XVI wieku oraz XV-wieczna zabudowa mieszkalna otaczająca Dziedziniec Fontany. Niestety Wielka Wieża, jeden z najstarszych elementów zamku, utracił wschodnią ścianę do poziomu przyziemia i najwyższą kondygnację. Więcej szczęścia miał drugi najstarszy element zamku – południowa wieża bramna, obecnie pozbawiona muru drugiej kondygnacji od strony dziedzińca. Do fundamentu degradacji uległa kaplica wraz z przyległym przedsionkiem z drugiej połowy XV wieku. W dobrym stanie zachowały się natomiast baszty Wielkiej Bramy i Wieża Garderobiana, wciąż posiadające liczne późnogotyckie okna, machikuły i ozdobne gargulce. Przetrwała także masywna Wieża Kuchenna, choć bez podziałów wewnętrznych i z uszkodzonymi elewacjami, a także drobniejsze wieże otaczające Dziedziniec Fontanny.
Przekształcenia wczesnonowożytne w największym stopniu dotknęły zabudowę zamku wokół Kamiennego Dziedzińca, gdzie całe skrzydło północno – wschodnie stanęło w drugiej połowy XVI wieku na miejscu starszego. Także pomieszczenia na zachód od Wieży Kuchennej zostały znacznie przebudowane, poza jednym oknem zamkniętym trójliściem i kominkiem. Budynek wielkiej sali (auli) ma gotycko – renesansową elewację od strony dziedzińca i całkowicie wczesnonowożytną część wysuniętą w stronę północno – zachodnią. Późnośredniowieczne mury auli przetrwały po stronie południowej i południowo – zachodniej. Najpóźniejszymi elementami zamku są pozostałości zewnętrznych obwarowań południowych, z fundamentami Białej Bramy na czele.
Zamek udostępniony jest do zwiedzania odpłatnie. Kasy biletowe otwierają się od 1 marca do 30 czerwca, codziennie od godziny 9.30 do 17.00, od 1 lipca do 31 sierpnia codziennie od godziny 9.30 do 18.00, od 1 września do 31 października, codziennie od godziny 9.30 do 17.00 oraz od 1 listopada do 28 lutego od poniedziałku do soboty 10.00 – 16.00 i w niedziele w godzinach 11.00 – 16.00, przy czym ostatnie wejścia możliwe są zawsze na pół godziny przed zamknięciem bram. Bilety zamówić można także przez internet z niewielką zniżką.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., Raglan Castle, Cardiff 2003.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.